امکان ارائه خانه‌های تاریخی به مجموعه‌داران برای برپایی موزه
معاون میراث فرهنگی کشور ضمن اشاره به حمایت‌های اخیر قوه قضاییه از دستورالعمل‌های وزارت میراث فرهنگی، درباره رفع برخی مشکلات مجموعه‌داران گفت: «در تلاشیم تا خانه‌های تاریخی را برای برپایی موزه در اختیار مجموعه‌داران قرار دهیم.»
به گزارش میراث آریا به نقل از تسنیم، چالش‌های پیش رو در عرصه حفاظت از میراث فرهنگی پیشینه‌ای طولانی دارد و در هر برهه از زمان نوعی از این چالش‌ها گریبان میراث فرهنگی کشور را گرفته است؛ درباره برخی از این مشکلات و مصادیق آنها با محمدحسن طالبیان معاون میراث‌فرهنگی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گفت‌وگو کردیم که در ادامه می‌خوانید:
تسنیم: در ابتدا توضیحاتی درباره مفقود شدن آلبوم ناصری در کاخ گلستان ارائه بفرمایید چرا که کمی این موضوع حاشیه‌ساز شده و لازم است درباره کلیت ماجرا توضیحاتی ارائه شود.
اتفاقی که درباره آلبوم ناصری افتاده چندان عجیب نیست؛ ممکن است زمانی امین اموال اعلام کند یک شیء در موزه مفقود شده است که بلافاصله مدیر کاخ انجام پروسه قانونی را آغاز می‌کند و فرآیند انبارگردانی آغاز می‌شود تا از هر اتفاقی پیشگیری شود.
اما برای اظهارنظر دقیق در این باره باید منتظر نتایج دقیق انبارگردانی بود تا در این اظهارنظرها اشتباهی پیش نیاید؛ باید توجه داشت که پروسه انبارگردانی به صورت انفرادی انجام نمی‌شود و متشکل از گروهی افراد حقوقی شامل نماینده ذیحسابی، حفاظت و حراست و افراد دیگر است که در این رابطه مسئولیت دارند. انبارگردانی زیر نظر این افراد انجام می‌شود. امیدواریم بعد از پروسه انبارگردانی خبرهای خوشی داشته باشیم.
تسنیم: موضوع بعد استفاده از پتانسیل رسانه برای معرفی و رفع مشکلات و همچنین ارائه راهکار است البته این تولید محتوا با توجه به تغییر نگاه و سلایق مخاطب باید به سمت محتوای تصویری حرکت کند. چقدر از این پتانسیل استفاده شده است و چقدر میراث‌فرهنگی به کمک اهداف کلان کشور آمده است؟
آینده پایدار از گذشته نشأت میگیرد و این گزاره برای ایران مصداق بیشتری دارد؛ چراکه درخت تاریخ در کشور ما ریشه‌های عمیقی دارد و در نتیجه برای رشد جوانان ما اهمیت زیادی دارد. بنابراین درس‌های موجود در میراث‌فرهنگی ما نه تنها برای ایرانیان بلکه برای جهانیان مفید خواهد بود.
همیشه برخی مناطق کشور از دولت و مسئولان گلایه‌مند بوده‌اند که چرا به منطقه ما نمی‌رسند و ما امکانات لازم را نداریم، به عنوان مثال در اورامانات این گلایه‌ها وجود داشت. ما تلاش کردیم نگاه ویژه‌ای به آنجا داشته باشیم و تلاش‌ها برای ثبت آنجا آغاز شد تا در فهرست جهانی قرار بگیرد. عرصه‌ای که در نظر گرفته شد شاید حتی بیشتر از محدوده برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس بود. مردم آنجا هم میراث ملموس و ناملموس خود را حفظ کرده‌اند. از زمانی که این همکاری‌ها آغاز شد، نگاه مردم آنجا هم به حاکمیت و دولت تغییر کرد.
کدام دیپلماسی می‌تواند چنین نتایجی را رقم بزند و باعث شکل‌گیری امید در مردم یک منطقه شود. دیپلماسی فرهنگی در این مواقع موفق خواهد بود چرا که نشان می‌دهد شما به ارزش‌های معنوی این منطقه توجه ویژه‌ای دارید.
در ماجرای شهر سوخته سیستان و بلوچستان هم این اتفاق افتاد و باعث شکل‌گیری نوعی غرور ملی برای این مردم شد، چرا که به این نتیجه رسیدند که چقدر در منطقه ریشه‌داری زندگی می‌کنند. شهر سوخت نقش فرماندهی برای شهرهای اطراف ایفا می‌کرده و این حس خوبی به مردم منطقه می‌داد.
تسنیم: موضوع دیگری که برای ما دغدغه است بحث مجموعه‌های خصوصی و مجموعه‌داران این بخش است؛ متأسفانه در حال حاضر ذخیره گسترده و با ارزشی از آثار تاریخی در اختیار این مجموعه‌داران قرار دارد که امکان ویترینی شدن و نمایش آنها را ندارند. در واقع به دلیل فقدان ساز و کار مناسب یا عدم همکاری برخی مسئولان استانی این آثار در شرایط بد و با ضریب امنیت پایینی نگهداری می‌شوند. آیا قرار است فکری به حال آنها بشود یا خیر؟
این موضوع مدت‌ها دغدغه ما هم بوده و البته در این حوزه کارهایی صورت گرفته است. به عنوان مثال طی سال‌های اخیر به‌دنبال این بودیم که برای فعالیت‌های این‌چنینی اخذ مجوز صورت بگیرد، ثبت بشوند و اشیای موجود در سامانه جام قرار بگیرد. حسن ثبت اشیا این است که اگر سرقتی صورت گرفت ما بتوانیم آن را در سطح جهانی پیگیری کنیم.
با همین رویکرد حدود ۳۴۰۰ اثر به کشور مسترد شده که ۲۶۰۰ اثر آن در چند سال اخیر به کشور بازگشته‌است. استرداد این اشیا به دلیل این است که ما برای آنها سند داریم و آنها را مستندسازی کرده‌ایم و پیش از این در سامانه‌های ما ثبت شده‌اند. با این مستندسازی‌ها به محض اینکه در حراجی برای فروش عرضه می‌شود ما می‌توانیم ادعای مالکیت کنیم و اثر را پس بگیریم. این بازپس‌گیری آثار هم با کمک و هماهنگی مراجع بین‌المللی مختلف و با اتکا به کنوانسیون‌هایی چون کنوانسیون ۱۹۷۰ یا کنوانسیون ۱۹۹۴ صورت میگیرد.
در کنار این مباحث ما می‌توانیم کمک‌هایی برای مرمت اشیا انجام دهیم، وقتی ما اطلاع داشته باشیم که چه اشیایی با چه وضعیتی در اختیار مجموعه‌داران است، اگر نیاز به نگهداری، مرمت یا آموزش بود می‌توانیم وارد کار شویم.
در حال حاضر حدود ۱۵۰ مجموعه در کشور مجوز دارند و تعداد این مجوزها در حال افزایش است. بعضی از مجموعه‌داران با سرمایه خودشان موزه تأسیس می‌کنند و در کنار موزه آزمایشگاه و کارگاه‌های مرمت قرار میگیرد که از کمک دانشگاه‌ها هم بهره می‌گیرند.
خوشبختانه در چند سال اخیر موزه‌های خصوصی رشد مناسبی داشتند. این موضوع نعمتی است تا مردم در موضوع مجموعه‌ها و حفاظت از آنها خودشان سرمایه‌گذای کنند و باعث شوند که این حوزه به پایداری بیشتری برسد، در واقع هر جا مشارکت مردمی وجود داشته باشد دستیابی به موفقیت آسان‌تر خواهد بود.
تسنیم: نحوه ورود و مشارکت وزارت میراث فرهنگی در موضوع مجموعه‌ها و مجموعه‌داران به چه صورت خواهد بود؟
مجوز تمام این فرآیند بر عهده وزارت میراث‌فرهنگی است؛ ما در کشور بالغ بر ۷۱۱ موزه داریم و می‌دانید که بیشترین رشد موزه‌ها در سال گذشته بوده است. سال گذشته به صورت میانگین هر ۶ روز یک موزه تأسیس شده است.
از طرف دیگر ما یک ردیف بودجه‌ای داریم که به عنوان مشارکت با موزه‌های خصوصی قابل تخصیص است و در قالب کمک‌های فنی و کارشناسی طبقه‌بندی می‌شود که از این طریق حمایت و کمک‌هایی انجام می‌دهیم. البته باید به این نکته توجه کرد که بودجه‌های ما بسیار مختصر است و امیدوارم در برنامه هفتم نگاه ویژه‌ای به این وزارتخانه تازه تأسیس بشود. با این وجود درست است که اعتبارات میراث فرهنگی اندک است اما برکت دارد.
در مورد مجموعه‌ها هم ترجیح ما این است که به موزه تبدیل بشوند و این موضوع مورد تأکید وزیر میراث فرهنگی هم است؛ الان هم به‌دنبال این هستیم که موانع حقوقی و قانونی را در این مسیر مرتفع کنیم، همچنین تلاش کرده‌ایم خانه‌های تاریخی را برای برپایی موزه اختصاص بدهیم. با این وجود معتقدیم تلاش‌هایی که صورت گرفته کافی نیست و علاقه‌مندیم فضاهای تاریخی را به مجموعه‌داران اختصاص بدهیم.
در رابطه با مجموعه‌های خصوصی و مجموعه‌داران، شهرداری‌ها می‌توانند کمک شایانی انجام بدهند. خوشبختانه یک جریان کلی در کشور شکل گرفته است که خود مسئولان استانی به دنبال روش‌های تازه در راستای جذب گردشگر هستند که بخش زیادی از این جریان مدیون کار رسانه‌هاست.
این آگاهی‌بخشی در حوزه میراث فرهنگی نقش به سزایی دارد. به عنوان مثال اخیراً شاهد این هستیم که قوه قضاییه همراهی قابل توجهی با ما داشته است. هر دستوالعمل مهمی که از طرف وزیر میراث فرهنگی کشور ابلاغ می شود مورد حمایت این قوه قرار گرفته و از سوی دادستانی‌ها پیگیری می شود.
یکی از مشکلات ما در گذشته این بوده است که قضات خیلی وارد جزئیات مشکلات در حوزه میراث فرهنگی و تبعات تخلفات در این حوزه نمی‌شدند اما توجهات اخیر این قوه به مشکلات حوزه میراث فرهنگی برای ما امیدوارکننده است.
مجموعه‌داران دغدغه‌مندی در کشور داریم و باید به آنها کمک شود، گاهی دیده‌ایم مجموعه‌داری تمام درآمد و زندگی خود را برای خرید آثار متنوع صرف کرده و خود در خانه‌ای اجاره‌ای زندگی می‌کند و یا حتی با هزینه زیاد برخی آثار ایرانی را از کشوری دیگر خریداری کرده و به ایران وارد کرده است. امیدوارم هر چه زودتر شرایط حمایتی و موانع قانونی آن مرتفع شود تا بتوان از این مجموعه‌داران حمایت لازم را به عمل آورد.
تسنیم: موضوع دیگری که همیشه حاشیه‌ساز بوده و همچنان در برخی موارد ایجاد حاشیه می‌کند، ثبت‌های جهانی است که بیشتر در حوزه میراث ناملموس نمود پیدا می‌کند؛ توضیحی راجع به مشکلات ما در این حوزه بفرمایید؛ گاهی ورود برخی کشورها به ثبت برخی میراث مشترک، اولویت‌ها ما را هم برای ارسال پرونده، با مشکلاتی مواجه می‌کند.
ببینید ما در کل دو کنوانسیون داریم که اهمیت زیادی دارد، بقیه موارد در یونسکو طرح است و فاقد اهمیت زیاد. یکی از اینها کنوانسیون ۱۹۷۲ است که مورد توافق اکثر کشورهاست و ۵۰ درصد مقاصد گردشگری جهان بر اساس لیست این کنوانسیون تعیین می شود؛ کشور ما هم هر سال یک سهمیه برای ثبت اثر در این کنوانسیون دارد. به عنوان مثال وقتی بازار تبریز به عنوان یک بازار بزرگ ثبت می‌شود دیگر سخت می‌شود بازاری مشابه آن در جهان ثبت کرد یا موضوع قنات ایرانی را داریم که اثبات می‌کند ریشه این دانش در ایران است، اگر در کشورهای دیگری این قنات وجود دارد از دانش ایرانی برای آنها استفاده شده است که ثبت آنها کار سختی است و وقتی ثبت شود به یکی از مقاصد گردشگری در جهان تبدیل خواهد شد.
بنابراین کنوانسیون ۱۹۷۲ یک فرآیند رقابتی دارد که با مقایسه و تطبیق، پرونده‌های آن به نتیجه می‌رسد. این میراث بررسی می‌کند که هر ثبت چه تأثیری بر کلیت جهان داشته است. در این آثار بر روی هر پرونده چند سال تحقیق انجام می‌شود و باید برای ثبت هر اثر موانع موجود را مرتفع کرد و از حریم آثار پاسداری کرد تا از پروسه ثبت خارج نشود.
ثبت پرونده‌ها در این کنوانسیون با ارزیابی‌های میدانی بررسی می‌شود که یا نظر می‌دهند باید اصلاحاتی در ثبت صورت بگیرد و یا بدون مشکل برای ثبت ارسال می‌شود. از طرف دیگر ممکن است این اصلاحات جزئی یا کلی باشد و یا در بدترین شرایط می‌تواند در فهرست جهانی قرار نگیرد.
ما در حال حاضر ۲۴ اثر ثبت شده جهانی داریم و در حال ثبت پرونده‌های دیگری چون اورامانات هستیم که تا اوایل مهرماه ارزیابی آن انجام می‌شود و به طور حتم هیچ پرونده‌ای خالی از اشکال نیست که با مشخص شدن مشکلات در راستای رفع آن اقدام خواهیم کرد.
موضوع بعدی مربوط به کنوانسیون ۲۰۰۳ می‌شود. کنوانسیونی که ثبت میراث فرهنگی ناملموس را شامل می‌شود. البته یک نکته را هم در این زمینه باید ذکر کنم که اصلا میراث از هم جدا نیست و ملموس و ناملموس ندارد، خود ما هستیم که این تفکیکات را برای میراث فرهنگی قائل می شویم. ما وقتی میراث اورامان را می‌نویسیم میراث ناملموس این منطقه را هم شامل می‌شود. اما به هر حال این میراث تحت عنوان میراث ناملموس در کنوانسیون ۲۰۰۳ تفکیک شد. این میراث پیچیدگی های بیشتری دارد چرا که جنبه ملموس و عینی ندارد که امکان ارزیابی میدانی داشته باشد. برای ثبت میراث ناملموس باید یک موضوع مشخص را مطرح کرد و هرچه این موضوع کوچکتر باشد فرآیند اثباتی آن ساده تر است.
بنابراین فرآیند ثبت در این کنوانسیون از فضای رقابتی خارج می‌شود. به عنوان مثال خاستگاه عید نوروز ایران است ولی تعداد زیادی از کشورها نوروز را جشن می‌گیرند بنابراین هر کشوری بخواهد می‌تواند نوروز را ثبت کند ولی باید به محل خاصی که قرار است ثبت شود اشاره کند. البته برای ثبت‌های میراث ناملموس بین کشورها چالش‌هایی به‌وجود می‌آید مثلا اگر میراث فرهنگی ایران باستان را در نظر بگیریم مباحث مشترک زیادی با کشورهای همسایه پیدا می‌کنیم چرا که زمانی جزئی از ایران بودند بنابراین باید وارد ثبت مشترک میراث بشویم.
ثبت مشترک میراث ناملموس یکسری مزایا برای ما دارد. اولین مزیت این است که دیگر وارد پروسه سهمیه‌بندی نمی‌شود و بعد اینکه کشورها را به هم نزدیک می‌کند. مثلا در پرونده ثبت نوروز ما در ابتدا ۸ کشور بودیم و حالا به ۱۲ کشور تبدیل شده ایم.
تسنیم: در زمینه ثبت میراث ناملموس چند وقت پیش بحث ثبت خوشنویسی اسلامی از جانب ترکیه مطرح شد که با اعتراض ایران همراه بود؛ مشخصا در مورد این پرونده، مشکل کار کجاست؟
ما پرونده خوشنویسی را نوروز کلاسه‌بندی کردیم و فرستادیم اما گویا به دلیل کرونا یونسکو در سال جاری از هر کشور یک اثر را بیشتر پذیرش نمی‌کند. اما به هر حال ما پرونده خوشنویسی را برای سال ۲۰۲۱ بارگزاری کرده‌ایم که بسیار گسترده است و خیلی خوب کار شده. در کشور ماهم خیلی به موضوع خوشنویسی پرداخته شده‌است.
اما متوجه شدیم در ترکیه هم پرونده خوشنویسی در حال جمع‌آوری است؛ در ثبت پرونده‌های یونسکو کسی به شخص دیگر که اطلاع نمی‌دهد، زمانی افراد متوجه پروسه ثبت می‌شوند که پرونده‌ها در سایت یونسکو قرار بگیرد. با این روند متوجه شدیم برای سال ۲۰۲۱ یک پرونده خوشنویسی از جانب ترکیه ارسال شده است.
تا زمانی که میراث ناملموس به کشور دیگری مربوط نشود هیچ تداخلی پیش نمی‌آید، مثلا اگر ذکر شود خوشنویسی استانبولی ارتباطی به ما پیدا نمی‌کند. اما ترکیه در این پرونده از پسوند «میراث و سنت اسلامی» استفاده کرده است که در این صورت به کشورهای دیگر هم ارتباط پیدا می‌کند. به همین خاطر من به این موضوع اعتراض کردم.
اعتراض من هم به مباحث فنی اشاره داشت و باید بگویم حوزه میراث فرهنگی از مباحث فنی خارج نمی‌شود و ارتباطی با مباحث بین‌المللی و سیاسی پیدا نمی‌کند. دبیرخانه یونسکو هم اعلام کرد اعتراض ما را به ترکیه ارائه خواهد کرد و در جایی که پرونده بارگزاری شده اعتراض ما هم وجود خواهد داشت. زمان ارزیابی این پرونده دو سال است و در این دو سال ارزیابان به اعتراض ما توجه خواهند کرد. در نهایت این پرونده خوشنویسی اسلامی به سمت یک پرونده مشترک حرکت خواهد کرد.
برای سال ۲۰۲۱ سه پرونده مطرح است، یکی خوشنویسی عربی است که به کشورهای عربی ارتباط پیدا می‌کند، خوشنویسی ترکیه است که راجع به آن صحبت کردیم و بعد پرونده خوشنویسی ماست که پیگیری می‌شود. پرونده‌های مشترک اغلب مارا به سمت صلح و دوستی می‌برد و به نوعی دیپلماسی فرهنگی است
