مروری بر هنر مکتب تبریز به بهانه جهانی‌شدن هنر نگارگری

هنر نگارگری در پانزدهمین اجلاس کمیته بین‌الدول میراث‌فرهنگی ناملموس یونسکو روز چهارشنبه ۲۶ آذرماه ۹۹ در فهرست میراث جهانی ناملموس بشری قرار گرفت و جهانی شد. بی‌شک نقش تبریز و مکاتب هنری آن در شکل‌گیری و اعتلای هنر کتاب‌آرایی و بالاخص نگارگری ایران نقشی بی‌بدیل و تأثیرگذار محسوب می‌شود.

در بررسی روند شکل‌گیری مکتب هنری تبریز درمی‌یابیم که اساس این مکتب در اواخر سده هفتم هجری در دربار ایلخانان مغول و به‌ویژه در ربع رشیدی تبریز که خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی در این شهر بنیان‌گذاری کرد، پایه‌گذاری شد. در این دوره تبریز در پرتو پیشرفت همه‌جانبه آثار هنری، به عمده‌ترین مرکز هنرهای کتاب‌آرایی خاور نزدیک و میانه تبدیل شد و مراکز مختلف پراکنده در سرزمین‌های این منطقه را تحت تأثیر قرار داد.

بهترین نمونه از آثار کتاب‌آرایی مکتب تبریز دوره اول (ایلخانی) نسخه‌ای از شاهنامه موسوم به “شاهنامه ابوسعیدی یا دموت” است، این اثر حاصل کارگاه‌های هنری تبریز بوده و به‌رغم حضور برخی عناصر غیربومی در نگاره‌های آن، اثری کاملاً ایرانی به شمار می‌آید و وجه‌تسمیه نام آن را مربوط به ترتیب یافتن این نسخه نفیس در دوران ایلخانی “سلطان ابوسعید بهادرخان” آخرین ایلخان قدرتمند مغولان در ایران دانسته‌اند و به‌احتمال‌زیاد، حامی آن وزیر باکیاست سلطان ابوسعید، خواجه غیاث‌الدین محمد همدانی (فرزند رشیدالدین فضل‌الله همدانی از وزرا و دانشمندان بزرگ عصر ایلخانی و بنیان‌گذار ربع رشیدی) بوده که به تأسی از پدر نامدارش، محرک بسیاری از فعالیت‌های علمی و هنری در ربع رشیدی، در حوالی سال ۷۳۰ هجری قمری در تبریز بود. شاهنامه ابوسعیدی یا دموت به‌عنوان شاخص‌ترین اثر کتاب‌آرایی هنر مکتب دوره اول تبریز و در واقع یکی از شاهکارهای این مکتب هنری محسوب می‌شود.

آل جلایر به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین سلسله‌هایی که در دوره فترت بین سلطنت ایلخانان مغول و تیموریان در ایران حکومت کرده‌اند، بشمار می‌آیند. نام جلایری از این سبب به ایشان داده شده است که از ایل جلایر یکی از ایلات بزرگ مغول بوده‌اند. سلطان احمد جلایری از سلاطین این سلسله از پشتیبانی هنرها دست نمی‌کشید و تأثیری قاطع در تحول نگارگری ایران داشت. مکتب نگارگری بغداد در دوره آل جلایر تمام تجاربی را که پیش‌تر مکتب تبریز ایلخانان و مکتب بغداد سده ششم هجری به دست آورده بودند، به ارث برد و با بهره‌گیری از تجارب نگارگری به نوآوری‌ها و دستاوردهای درخوری دست‌یافت. در این مکتب نگارگری بود که خط نستعلیق از برای بهره‌گیری هرچه زیباتر خوشنویسی برای کتب ادبی غنایی یا تغزلی به‌وسیله میرعلی تبریزی اختراع شد.

در این مکتب بود که تحولی چشمگیر در ترکیب‌بندی نگاره‌ها به وقوع پیوست و رنگ‌بندی درخشانی در آن‌ها بکار رفت و برای نخستین بار در دیوان سلطان احمد جلایر برای القای مفاهیم عرفانی از تشعیر و حاشیه‌نگاری استفاده شد. این دیوان به خط میرعلی تبریزی (واضع خط نستعلیق) کتابت یافته است و یکی از شاهکارهای هنری نمایندگان مکتب تبریز در بغداد است.

در نتیجه فتح آذربایجان، فارس و عراق به دست تیمور (در قرن نهم هجری)، هنرمندان مکاتب تبریز و شیراز و بغداد ناگزیر به آسیای مرکزی و به‌ویژه سمرقند کوچانده شدند، سپس زمانی که هرات در پرتو فرهنگ دوستی تیموریان و دولتمردانی چون امیرعلی شیر نوایی به یک کانون هنری جذاب تبدیل شد، شماری از پرورش‌یافتگان مکتب هنری تبریز به آنجا روی آوردند و در شکل‌گیری مکتب هنرهای تصویری هرات تأثیر بارز گذاشتند.

هنرمندان شناخته‌شده مکتب تبریز همچون جعفر تبریزی که از سرپرستان کتابخانه دربار هرات بود، پیرسید احمد، خواجه علی مصور،  قوام الدین و غیاث‌الدین و … در آفرینش آثار و تربیت شاگردان سهم اساسی داشتند. به‌عنوان‌مثال پیر سید احمد تبریزی یکی از مربیان کمال‌الدین بهزاد بوده است. مولانا جعفر تبریزی، خوشنویس مهاجرت کرده از تبریز به هرات نیز ضمن آنکه کتابت شاهنامه بایسنغری را به عهده داشته در کتابخانه بایسنغر میرزا چهل تن خوشنویس و دیگر هنرمندان پیوسته به ریاست و سرپرستی او به کار کتابت، مصوری، مذهبی، قطاعی، وصالی،و مجلدی و از این‌گونه هنرها مشغول بوده‌اند. از جمله آثار ساخته و پرداخته‌شده در زیر نظر و سرپرستی جعفر تبریزی، که برای خدمت در دربار بایسنغر میرزا به جعفر بایسنغری شهرت یافته نسخه شاهنامه معروف به “شاهنامه بایسنغری” است که کار کتابت آن را خود جعفر به انجام رسانده است. به اعتقاد صاحب‌نظران عرصه هنر کتاب‌آرایی، در تهیه شاهنامه بایسنغری دقیق‌ترین شرایط هنر کتابی رعایت شده و تذهیب، ترصیع، تشعیر، تصویر و تجلید آن، به بهترین وجه انجام شده است و آن را عالی‌ترین نمونه تفننی فن تزئین کتاب می‌توان دانست، این امر گواهی است بر تکامل هنر کتاب‌آرایی در هرات که خود بر پایه دستاوردهای گذشته هنر مکاتب تبریز و شیراز استوار بوده است.

در سال ۹۱۶ ﻫ .ق شاه اسماعیل صفوی با شکست دادن ازبکان در جنگ مرو، خراسان را به قلمرو صفوی منضم ساخت و به این ترتیب سنت‌های هنری مکتب هرات را به ارث برد. یکی از اولین اقدامات پادشاه صفوی در این زمان انتقال نگارگر چیره‌دست هراتی به تبریز، پایتخت صفویه بود. شاه اسماعیل در ۲۷ جمادی‌الاولی ۹۲۸ ﻫ .ق طی فرمانی “کمال‌الدین بهزاد” را به مقام کلانتری کتابخانه منصوب کرد. کتابخانه دربار کارگاهی هنری بود که در آن نقاشان، خطاطان، جلدسازان، صحافان و… مشغول کار بودند و محصول این کارگاه‌ها آثار نفیس و پرارزشی بود که برای سلاطین یا فرزندان آن‌ها تهیه می‌شد و در حقیقت بهزاد به ریاست هنرمندان دربار صفوی منصوب‌شده بود.

حضور بهزاد در تبریز به‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ هنر نگارگری ایران محسوب می‌شود. انتقال گروهی از هنرمندان مکتب هرات به تبریز و انتصاب برجسته‌ترین نماینده آن مکتب به سرپرستی کتابخانه دربار صفوی در انتقال دستاوردها و تجارب مکتب هرات و آمیزش آن‌ها با مکتب تبریز، به شکل‌گیری شیوه نوینی در هنر نقاشی انجامید که مرحله متکامل‌تری از مکتب هنرهای کتاب‌آرایی تبریز به شمار می‌رود، این مکتب که مهر و نشان بهزاد را بر خود دارد بر کارگاه‌های هنری دربارهای آن دوره از هند مغولی تا بخارای شیبانی و استانبول عثمانی اثر گذاشت و محصول این دوره از شکوفایی مکتب تبریز خلق آثاری چون شاهنامه تهماسبی، خمسه نظامی تهماسبی، دیوان حافظ سام میرزا و… را می‌توان نام برد.

اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان‌شرقی با هدف تبیین نقش مکتب تبریز در شکوفایی هنر کتاب‌آرایی و به‌ویژه نگارگری ایران در تدارک راه‌اندازی “موزه هنر مکتب تبریز” در یکی از شاخص‌ترین خانه‌های تاریخی ایران (خانه حریری تبریز) است و امید است با راه‌اندازی این موزه که انتظار می‌رود به یکی از پرمخاطب‌ترین مقاصد گردشگری این شهر تبدیل شود، امکان مضاعفی برای پژوهش در حوزه نگارگری ایرانی در این موزه برای پژوهشگران داخلی و خارجی فراهم شود.

 

احمد حمزه‌زاده

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان‌ شرقی

نوشته های مشابه

دکمه بازگشت به بالا