از شیشه‌گری چه می‌دانید؟
آذربایجان‌شرقی دیاری است که در جای‌جای آن هنر با تمام اصالت و زیباییش به چشم می‌خورد. این استان بیش از 80 نوع صنایع‌دستی را در دامان خود جای داده‌است. انتخاب تبریز به عنوان پایتخت گردشگری اسلامی در سال 2018 از سوی سازمان همکازی کشورهای اسلامی و وجود صنایع دستی مختلف فرصت بی‌نظیری را برای جذب گردشگری و رونق اقتصادی منطقه ایجاد می کند.
ارک خبر – ایسنا کار با شیشه از جمله هنرهایی است علاقمندان مخصوص به خود را دارد و هنرمند به وسیله انواع تکنیک‌ها و تزیینات سعی دارد هنر دستان خود را به نمایش بگذارد.
از تکنیک‌های ساخت شیشه می‌توان به شیشه‌گری “فوتی”، “دمی- علمی” یا “لمپ ورکینگ” و “همجوشی شیشه” اشاره کرد و از طرفی تراش، حکاکی، نقاشی و معرق شیشه از روش‌های تزیین آن محسوب می شود.
در شیشه گری فوتی، استاد کار مواد اولیه شیشه هم‌چون سیلیس، براکس، کربنات، آهک، شوره و … را با هم مخلوط می‌کند. سپس مخلوط را به صورت پودر در آورده و داخل کوره شیشه در دمای حدود 1400 درجه سانتی گراد ذوب می‌کند. در اثر حرارت مواد مذاب شیشه به شکل مایع در می آید و آماده کار می‌شود. سپس به وسیله “لوله دم” مقداری مواد مذاب را از دریچه کوره برمی‌دارد و با دمیدن در آن، به شکل حباب که در شیشه گری اصطلاحا “قو” نام دارد در می‌آید. دوباره قو را داخل کوره می‌برد و در آن می‌دمد. در نهایت استادکار به وسیله انبر و ابزارهای دیگر به آن شکل می‌دهد و به گرمخانه انتقال می‌دهد تا پس از سرد شدن آماده بسته بندی شود.
تکنیک دمی- علمی در مقایسه با سایر تکنیک‌ها شرایط سهل‌تری دارد و فرد بدون نیاز به کوره‌های متعدد شیشه‌گری و کارگاه بزرگ، می‌تواند تنها با یک مشعل و در مکانی کوچک به کار شیشه‌گری بپردازد. به دلیل همسایگی و مراودات ایران و ترکیه با یکدیگر، در ایران و به خصوص در آذربایجان‌شرقی و غربی گسترش یافت که با ساخت قطعات ریخته گری لوسترها آغاز و سپس برای ساخت مجسمه‌های کوچک شیشه‌ای استفاده شد.
در تکنیک همجوشی شیشه (Fuse Glass) شیشه به دمای ذوب نمی‌رسد بلکه فقط کمی نرم می‌شود و قطعات شیشه بر اثر این حرارت و نرم شدن به یکدیگر متصل می‌شوند. در این تکنیک هنرمند می‌تواند فرم‌ها و تصاویر مورد نظر خود را بسازد. انواع رنگ‌ها، شیشه‌های رنگی، شیشه‌های بافت‌دار، شیشه‌های کارگاهی موادی هستند تا هنرمند ذهنیات خود را توسط آن‌ها تجسم کند.
قدیمی ترین کار تکمیلی بر روی شیشه تراش آن است که به دو طریق حکاکی شیشه با الماسه(فرز) و حکاکی با چرخ مسی اجرا می‌شود. حکاکی با الماسه، با استفاده از نوعی فرزهای دستی که عموما نوک آن‌ها از جنس فولاد الماسه است که در یک نگهدارنده مهار شده است انجام می‌گیرد. هم‌چنین حکاکی با چرخ مسی نوعی تزیین است که از زمان مصریان و رومی‌ها رایج شده‌است. هنرمندان با استفاده از سنگ‌های مخصوصی که درجه سختی آن‌ها بیش از سختی شیشه است به خط انداختن بر روی شیشه می‌پردازند.
هنر معرق شیشه (Stein Glass) از روش‌های تزیین شیشه و در واقع هنری اروپایی است ولی در ایران هنری مشابه آن به نام “هنر گره چینی” وجود دارد. گره چینی هنری ایرانی است که که شیشه‌های رنگی خرد شده توسط نوارهای چوبی به یکدیگر متصل می‌شوند و عمدتا طرح‌های هندسی و اسلیمی را شکل می‌دهند که بیشتر در بناهای مذهبی و معماری خانه‌های ایرانی کاربرد دارد.
نقاشی روی شیشه از قرن‌ها در میان ملل مختلف رواج داشته‌است. در این نوع تزیین هنرمندان با استفاده از رنگ و نقاشی‌های متنوع سعی در تزیین ظروف شیشه‌ای داشته‌اند.
معاون صنایع دستی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی در گفتوگو با خبرنگار ایسنا، منطقه آذربایجان‌شرقی، در خصوص تعداد کارگاه‌های شیشه‌گری در سطح استان گفت: از مجموع شش کارگاه شیشه‌گری موجود در استان، چهار مورد آن‌ها در تبریز فعالیت دارند.
فرشاد به آفرین با اشاره به جایگاه والای هنر و صنایع دستی در حفظ و انتقال فرهنگ منطقه یادآور شد: صنایع دستی به عنوان بسته فرهنگی جامعه، نقش موثری در حفظ هنر دارد که ضروری است به حمایت از تولیدکنندگان صنایع دستی، برگزاری جشنواره و نمایشگاه‌های ملی و بین المللی صنایع دستی توجه شود.
وی به اهمیت تجارت الکترونیک تاکید کرد و افزود: با استفاده از فضاهای مجازی می‌توان به معرفی و فروش صنایع‌دستی اقدام کرد تا علاوه بر حفظ این هنرها از فراموشی در جهت رونق اقتصادی و هم‌چنین جذب گردشگر کوشید.
وی در مورد امکان بازدید مستقیم گردشگران از گارگاه‌های صنایع دستی خاطر نشان کرد: به دلیل رعایت مسائل ایمنی کارگاهها، امکان بازدید از همه‌ی آن‌ها وجود ندارد ولی می‌توان با انتخاب کارگاه‌های نمونه برای گردشگران و فراهم آوردن شرایط مناسب برای رفاه آنان، تجربه‌ای بی‌نظیر برای گردشگران علاقمند به صنایع دستی آذربایجان‌شرقی رقم زد.
عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اسلامی تبریز نیز در گفتوگو با خبرنگار ایسنا منطقه آذربایجان‌شرقی، هنر شیشه گری را جزو هنرهای شهری دانست و گفت: این هنر عمدتا در پایتخت‌ها، شهرهای بزرگ و تمدن هایی هم‌چون تمدن روم، بین النهرین و مصر رواج داشته‌است. از طرفی به دلیل حمایت‌های دولت و دربار از شیشه‌گری، اصولا در شهرها رایج بوده است.
آرزو خانپور در خصوص وضعیت کارگاه‌های شیشه گری دوره قاجار در تبریز خاطرنشان کرد: در ایران شهرهایی مثل تبریز، شیراز، اصفهان و تهران در هنر شیشه‌گری فعالیت داشتند. دوره قاجار در تبریز، تجارت‌خانه‌های روسی و اروپایی کالای شیشه‌ای با قیمت ارزان نسبت به موارد مشابه تولید داخلی وارد ایران می‌کردند که تعطیلی و از کارافتادن کارگاه‌های شیشه‌گری داخلی را در پی داشت. امروزه در موزه قاجار تبریز بیشتر این کالاهای شیشه‌ای وارداتی نگهداری می‌شود.
وی افزود: بیش‌ترین میزان واردات محصولات شیشه‌ای از کشور روسیه بود و راه‌‌های مناسب و حمل و نقل سریع و آسان در سرعت بخشیدن به این امر بسیار مؤثر بوده و عمدتا شیشه‌های مصرفی و کاربردی را در بر می‌‌گرفت که طبقه عام جامعه از آن استفاده می‌کردند. محصولات شیشه‌ای وارد‌شده از کشورهای اروپایی، که از طریق حکومت عثمانی انجام می‌‌گرفت، بیشتر جنبه تزئینی داشت و مخصوص طبقه مرفه جامعه قاجاری بود.
پژوهشگر برتر دانشکده هنرهای اسلامی افزود: طبق قدیمی ترین سند مکتوب موجود، حاج ابراهیم شیشه‌گر تبریزی برای حل مشکل کارگاه‌های شیشه‌گری، با نوشتن نامه‌ای به مجلس شورای ملی در اواخر دوره قاجار شکایت خود را از وضعیت موجود اعلام کرد و در پی این شکایت، واردات شیشه به کشور برای حمایت از تولید داخلی به مدت دو سال ممنوع اعلام شد. تصویر زیر نامه شکایت این هنرمند به دربار قاجاری است:
وی با اشاره به کتاب ” مجموعه مرز بازرگان” که توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور منتشر شده‌است گفت: این کتاب شامل مجموعه‌ای از آثار شیشه‌ای ضبط شده در موقع خروج غیر قانونی از مرز بازرگان آذربایجان‌غربی است که متاسفانه به علت حفاری های غیرمجاز محل دقیق کشف آثار شیشه ای مشخص نیست.
وی هم‌چنین حفاری‌های غیرمجاز توسط افراد غیر متخصص را دلیل اصلی کمبود آثار شیشه‌ای از دوران پیشین دانست که باعث نابودی و تخریب این آثارشده‌اند.
وی با اشاره به آموزش عالی شیشه‌گری در دانشگاه هنر اسلامی تبریز گفت: به دلیل شرایط سخت روشن کردن کوره و نگهداری آن بیشتر دانشگاه‌های کشور در واحدهای درس شیشه‌گری، تراش شیشه را به جای شیشه‌گری به دانشجویان آموزش می‌دهند و بر خلاف سایر رشته‌های هنری، هنر شیشه مورد اغفال قرار گرفته‌است. دانشگاه هنر اسلامی تبریز در سال 84 برای اولین بار با گرایش شیشه دانشجو پذیرفت و به صورت تخصصی به ارائه و آموزش همه تکنیک‌های شیشه‌گری پرداخت.
وی افزود: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری کشور در سال‌های اولیه تاسیس رشته صنایع دستی، جهت تجهیز کارگاه‌های صنایع دستی، اقدام به خرید تجهیزات آموزشی کرد که چهار کوره بوت های شیشه مدرن از جمله این تجهیزات بود که به دانشگاه های هنر تهران، اصفهان، تبریز و بابلسر واگذار شد که دارای رشته صنایع دستی بوده اند. حدود سی سال این کوره‌ها در دانشگاه‌ها جنبه نمایشی داشتند و از آن ها استفاده نمی‌شد تا اینکه دانشگاه هنر اسلامی تبریز در سال 92 برای اولین بار این کوره را روشن کرد. از دلایل استفاده نکردن این کوره‌ها، عدم وجود نیروی متخصص و کارآمد تحصیل کرده در حوزه هنر شیشه گری است و لازم به ذکر است که سه کوره دیگر همچنان خاموش هستند.
وی در خصوص کم رونق‌بودن این هنر در تبریز گفت: به دلیل هزینه بالای کارگاه‌های شیشه‌گری و عدم استفاده از فارغ التحصیلان رشته شیشه‌گری در طراحی محصولات تولیدی خود متناسب با نیاز و سلیقه مشتریان، متاسفانه کارگاهها رو به تعطیلی می‌روند.
یک هنرمند صنعت شیشه‌گری نیز توجه به تولید صنایع دستی و صادرات آن به کشورهای مختلف جهان را از ضروریات توسعه این حرفه دانست.
بهمن باقری در گفتوگو با خبرنگار ایسنا، منطقه آذربایجان‌شرقی، با اشاره به سابقه فعالیت خود گفت: در سال 1375 فعالیت خود در زمینه سفال، صنایع فلزی و آلومینیوم آغاز و تولیدات خود را به کشورهایی از قبیل آلمان، سنگاپور، عراق، ارمنستان، آذربایجان و … صادر می‌کردم. امروزه باتوجه به تقاضای مشتریان، بیشتر بر روی تولیدات شیشه تمرکز دارم .
وی به تأثیر صادرات صنایع دستی در رونق اقتصادی منطقه و کشور اشاره کرد و گفت: تولید و صادرکردن صنایع‌دستی به کشورهای مختلف جهان علاوه بر اینکه می‌تواند به معرفی و گسترش فرهنگ اصیل کشور کمک کند، باعث توسعه گردشگری، اشتغالزایی و رونق اقتصادی می‌شود.
وی با اشاره به مشکلات صادرات صنایع دستی یادآور شد: متاسفانه در کشور، تمایل به واردات بیشتر از صادرات است و به صنایع دستی هیچ توجهی نمی‌شود. برخی سیاست‌های نادرست دولت در تولید و مصرف، تورم، واردات بیش از حد و قیمت دلار، قیمت تمام‌شده کالا را افزایش می‌دهد و قدرت رقابت در جوامع جهانی را کم می‌کند.
باقری تاکید کرد: در زمینی به مساحت 11 هزار متر مربع و در سوله‌ای به اندازه دو هزار متر مربع، با 70 نفر کارگر، سالانه 17 تریلی صنایع شیشه صادرات داشتیم که امروزه این تعداد به یک یا دو تریلی کاهش یافته و به تبع آن تعداد کارگران به شش نفر رسیده است. هم‌چنین شش میلیون تومان قیمت گاز پرداختی ما است که قبلاً با سوبسیدهایی یک میلیون و 200 هزار تومان پرداخت می‌کردیم همه این عوامل، باعث افزایش قیمت و مشکل فروش را در پی خواهد داشت.
وی مشکل کارگاه‌های صنایع دستی را در حد استانی دانست و گفت: برپایی نمایشگاه و بازارچه‌های صنایع دستی در داخل کشور برای مدت کوتاه در برون رفت از مشکلات موثر است.
وی ادامه داد: به ادامه کار در حوزه صنایع دستی با هدف اقتصادی خوش بین نیستم و فقط ساخت صنایع دستی شیشه‌گری را از روی علاقه و به صورت تفریحی انجام می‌دهم.
باقری خاطر نشان کرد: با این وضعیت مطمئنا ما آخرین نسل هستیم که کار صنایع دستی را انجام می‌دهیم، زیرا مسئولان بستر مناسب برای تولید را فراهم نکردند و از طرفی هم افراد جامعه و مسئولان فقط به مصرف و واردات توجه دارند. کشورهایی نظیر چین با حمایت دولتشان از تولید صنایع دستی توانسته‌اند به رونق اقتصادی کشورشان کمک کنند.
براساس این گزارش؛ به دلیل انتخاب تبریز به عنوان پایتخت گردشگری اسلامی از سوی سازمان همکاری کشورهای اسلامی و از طرفی فعال بودن بیش از 80 نوع صنایع دستی در این منطقه، اهمیت دادن به صنایع دستی، حمایت از هنرمندان در مرحله تولید و فروش محصولات، آموزش به نحوه درست و تخصصی از ضروریات است. کارگاه‌های صنایع دستی از جمله شیشه‌گری، مکان‌هایی هستند که علاوه بر کار تولید و اشتغالزایی، می‌توانند گردشگران زیادی را برای بازدید به خود جذب کنند.
