معماری مساجد در ایران

نیایش یکی از مهمترین نیازهای معنوی بشر محسوب می گردد و برآوردن آن نیازمند مکانی مشخص و دور از جهان مادیست.
به وجود آمدن نیایشگاه در دل آبادی ها و مرکزیت و عظمت آنها نشان از اهمیت و توجه ویژه جوامع بشری در طول تاریخ به این نیاز برجسته دارد.
ادیان مختلف در جهت هدایت انسان به سعادت و برجسته کردن ابعاد عبادی نیایشگاه های خود را با بهترین جلوها و در چشمگیرترین مکان ها بنا کرده اند. در این میان اسلام نیز به عنوان دینی جامع که تمام نیازهای بشری را مدنظر دارد از دیگر ادیان مستثنی نیست و مسجد را به عنوان مهمترین مرکز اجتماعی و عبادی مسلمانان مطرح می کند.
نشانه مادی از معنویات و ماوراء و جزو اصلی یک جامعه و آبادی نیازمند توجهی خاص در ساخت و زیبا سازی می باشد. این اهمیت در زیبایی و اتصال به ماوراء در معماری مساجد ایران به وضوح به چشم می خورد. قبل از گسترش شهر ها و روستاها نیایشگاه ها به دلیل عظمت بنا د کاملا جلوه گر و مشخص بوده اند و نیاز به علایم خاصی نداشته اند ، پس از گسترش شهر و روستاها و رشد آنها دز همه ابعاد لزوم ایجاد تمایز در ساختمان نیایشگاه ها احساس شد که با افزودن درگاه ها ، توغ ، درفش و ساختن میل و برج این تمایز ایجاد شد.

هر نوع بنایی اسلوب ساخت و معماری خاص خود را دارا می باشد که کمابیش در تمامی انواع آن رعایت می شود. مسجد نیز از این قانون مستثنی نیست.
بنابراین تمامی مساجد با هر اسلوبی که ساخته شوند عناصر مشترکی دارند که عبارتند از: صحن، ایوان، رواق، مناره، گنبد، شبستان و محراب که هریک از این عناصر می تواند از معماری مسجد حذف گردد به جز محراب که مهمترن راه رسیدن به خدا به شمار می روند و نشانه قبله مومنین می باشد.

صحن:
صحن یا حیاط اولین ارتباط وارد شونده با مسجد است که تزیینات و روح مسجد را به نمایش می گذارد. با ورود به حیاط مساجد که باالگو گرفتن از مسجد پیامبر معمولا مربعی شکل هستند، روح مومن از جهان مادی جدا شده با رنگ و تزیینات الهی و پاکیزگی آب حوض میان صحن آماده تقرب گردد.
ایوان:
مساجد ایران زیباترین ایوان های جهان اسلام دارند که با ساختار متوازن خود و حالت نیم دایره ای مزین به آجر کاری، کاشیکاری و گچبری ها خود نمایی می کنند.
مناره:
مناره ها اولیه به عنوان میل های راهنما برای هدایت مسافران ساخته می شد که بعدها در مساجد برای راهنمایی مسافران و اذان گفتن ساخته شدند. ساخت اولین منازه به قرن سوم هجری باز می گردد. این بخش از مسجد در ابتدا به صورت منفرد و بعدها به صورت زوج در معماری مساجد جای گرفت.
گنبد:
گنبدها نیز یکی از علائم معماری اسلامی هستند که متنوع ترین آنها در ایران به کار گرفته شده اند. این گنبدها از خشت خام با اندود کاه گل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسلامی خودنمایی می کنند. گنبد های رنگین کاشی کاری شده و گاه طلا کاری شده نیز از خصوصیات مساجد ایرانی به شمار می رود.
محراب:
محراب نشان دهنده قبله مسلمین و در واقع نقطه عطف مسجد است. زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن، ادای فریضه واجب نماز است که هر مسلمان ملزم به اجرای آن است. محراب ها در فرورفتگی قسمتی از دیوار قبله و از ساده ترین وجه تا پرنقش و نگارترین شکل ساخته می شوند.

مسجد پیامبر در مدینه به عنوان اولین مسجد که به دست خود پیامبر ساخته شده همیشه به عنوان الگویی برای ساخت مساجد در نظر گرفته شده است.
این مسجد با ورودی ، شبستان، حیاط،صفه یاران و مستمندان همجوار خانه پیامبر با دستان پیامبر و یاران نزدیکش ساخته شد.

طرح اولیه مسجد النبی — طرح اولیه مسجد پیامبر

اولین مسجد ایران با هدف ساخت مسجد با بهره گیری از الگوی مسجد پیامبر در فهرج با ساختار وردی ، میانسرا، شبستان قبله ، شبستان زمستانی و مناره ساخته شد و مسجد جامع فهرج نام گرفت.

مساجد در ایران در طول تاریخ اسلامی این مرز و بوم به دو گونه کلی مساجد شبستانی و مساجد ایوانی ساخته شده اند.
مساجد شبستانی یا چهل ستون بیشتر در آغاز سده دوم هجری و شیوه خراسانی در منطقه خراسان با معماری ساسانی ساخته شدند.

در قرن چهارم هجری ستون ها به کنار رفتند و گنبد خانه ها وایوان های آتشکده ای معماری مساجد را از شبستانی به ایوانی بدل گرداند.

البته نمی توان مساجد چهار تاقی را در طول حیات مساجد ایران نادیده گرفت. این مساجد به شکل مربعی با چهار ستون که بینشان با چهار تاق بهم می پیوندد و گنبد مدور را پا برجا نگه می دارندنقش منحصر به فردی از مسجد ارائه می کنند .

بیشتر مساجد بجا مانده امروزی که گردشگران و دوستداران زیبایی را به خود جلب می کنند از دوره عباسی و دوران پس از آن باقی مانده اند که بررسی این ادوار تاریخ از لحاظ مساجد مربوطه خالی از لطف نخواهد بود.

دوره عباسی :
در اوایل این دوره مساجد با طرح صحن روباز و ایوان های ستون دار ساخته می شدند که نمونه ای از معماری دوره اموی و به طور کل اعراب بوده است . در بناها بیشتر از خشت استفاده شده و ستون های یک پارچه بودند . رفته رفته تغییراتی اساسی در بنای ساختمان ، ایجاد و به جای خشت از آجر استفاده شد و دیگر ستون های یک پارچه به کار نرفت . ازویژگی بسیار مهم مساجد در این دوره آن است که سقف مساجد کاملا مسطح و مناره در خارج و یا در جوار مسجد ساخته می شد. و برای تزیین دیوارها از کتیبه هایی به خط کوفی بهره گرفته می شد . نمونه برجا مانده از این دورهمسجد تاری خانه دامغان که در قرن دوم هجری ساخته شده و قدیمی ترین مسجد ایران است . جلوه این ساختمان با شکوه در سادگی و بی پیرایگی آن متجلی است . صحن این مسجد تقریباً مربع است که با ردیف طاق ها ، سه دالان را در امتداد قبله ایجاد می کند. طاق های بیضی شکل این مسجد به وسیله دیوارهای آجری ضخیم استوانه ای برپا ایستاده است . مسجد تاری خانه بیانگر ترکیبی از تکنیک های اصیل ایرانی و نقشه عربی است .مناره موجود، مدور و در قرن پنجم هجری ساخته شده است ، ولی بقایای یک مناره مربعی شکل که احتمالاً به هنگام بنای کل مسجد ساخته شده ، برجای مانده است.

دوره آل بویه :
ویژگی های معماری این دوره شبیه معماری ساسانی ( پیش از اسلام ) بوده و ابنیه مذهبی این دوره چهارایوانی ، دارای ستون های عظیم و ایوان های بلند طاقدار است . تزیین اصلی بنا در این دوره گچبری است که دارای رنگهای متنوع بوده و طرح های آن ، سنت های قدیمی ایران در دوره ساسانی را یادآوری می کند . از مساجد این دوره می توان بهمسجد جمعه نایین اشاره کرد. این مسجد که هنوز مورد استفاده است قدیمی ترین مناره به یادگار مانده در ایران را داراست . نقشه آن نقشه یک مسجد ساده ستون دار است که از قدیم تا کنون دچار تغییرات زیادی شده است . مناره این بنا که در اصل بر بالای قاعده مربعی شکل قرار داشت با نمای مسجد هماهنگ بود اما چندی بعد با اضافاتی محصور شد . بدنه هشت ضلعی آن کاملاً بدون تزیین است و نشانه مرحله انتقالی از مناره های مربعی به مناره های مدور است، شکوه و جلال اصلی مسجد جمعه نایین در غنای گچبری های آن است .
ازدوره غزنویان و سامانیان که تقریباً مقارن با آل بویه بوده اند ، در ایران مسجدی بر جای نمانده است . بنابراین به بررسی مساجد دوره سلجوقی می پردازیم .

دوره سلجوقیان :
ویژگی معماری این دوره را به اختصار می توان موقر ، نیرومند و دارای ساختاری زیبا توصیف کرد . در این دوره با وجود فاصله زمانی نزدیک به چهار قرن با ایران باستان باز هم می توان طرح کلی چهارایوانی ساسانی را مشاهده کرد . طرح مساجد و مدارس این دوره اکثراً چهارایوانی با طاقنماهای دیواری است ، ایجاد گنبدهای عظیم بر روی گوشواره در مساجد از دیگر ویژگی های مساجد این دوره است و در تمام ابنیه این دوره سردر اهمیت به سزایی دارد. بناها آجری و تزیینات آن شامل خطوط و نقوش هندی به صورت مهر در آجر، گچبری ، کاشی ساده معرق و کتیبه هایی به خط کوفی و نسخ است . از جمله مساجد به جای مانده از این دوره می توان به مسجد جمعه اردستان ومسجد جمعه زوره اشاره کرد.

دوره ایلخانان :
در این دوره انواع ساختمان ها ، حالت سنتی و سبک سلجوقی خودرا حفظ کرده، ولی مغولان برای نمایش قدرت خود به ساخت بناهای عظیم با گنبدهای بسیار بزرگ و برج های بلند روی آوردند و برای افزایش هیبت بنا ، نماهای ساختمان را با قاب های باریک و بلند وهلال های نوک تیز آراستند . در این زمان استفاده از تزیینات آجر لعابدار و بدون لعاب ، قطعات گچ و آجر در موزاییک ، کاشی های آبی رنگ با نقش های زیبای گل و بوته ، کتیبه های زیبای کوفی و نسخ با نوارهای تزیینی ونازک گچبری به صورت بندکشی رواج داشت . از بناهای مذهبی و مساجد این دوره می توان ازمسجد جمعه ورامین نام برد. این مسجد مانند مسجد زوره بر اساس طرح کلی چهارایوانی ساخته شده و برخلاف دیگر مساجد ایران سردر کوتاهی دارد آنچنان که کل ساختمان در سیطره گنبد بزرگ بالای حجره ی جلوی محراب قرار گرفته است . طرح داخلی این مسجد نشانه پیشرفت معماری نسبت به قرون قبل است که احساس خاصی از ارتفاع را در بیننده ایجاد می کند . دیوارهای جانبی با روزنه هایی جهت ورود نور، مشبک شده اند . تزئینات محراب با تصاویر گل های کاملاً شکفته تزیین شده است. سردر ورودی و ایوان قبله دارای نیم گنبدهایی بر فراز طاق های مقرنس کاری شده و مزین به آجرهای لعابدار آبی رنگ است که مشخصه عمده تزئینات این دوران به شمارمی رود.

دوره تیموریان:
بناها در این دوره بازهم بر پایه شکل ها و ساختمان های دوره سلجوقی استوار است. ولی در سایه تسلط مغولان ، مقیاس و عظمت تازه ایی یافته و در تزئینات بنا توجه بسیار مبذول شده است. بناها اغلب چهار ایوانی با ایوان های بلند و سردرهای مزین به مقرنس کاری های بسیار زیباست و تزئینات عمدتاً شامل کاشی کاری های زیبا و باشکوه و معرق و هفت رنگ است ، گنبدهای پیازی شکل و شیاردار از ویژگی های بناهای خاص دوره تیموریان است . معماری این دوره را می توان کمال کاربری رنگ در معماری دانست که نمونه های آن را می توان در کتیبه های کوفی، نسخ و ثلث به رنگ طلایی در زمینه کاشی های آبی مشاهده کرد . از مساجد نمونه و بسیار معروف این دوره می توان مسجد گوهرشاد را نام برد . بی اغراق اوج هنر و تکنیک کاشیکاری این دوره و ایران را می توان در این بنا مشاهده کرد . در این بنا مناره در جوار ساختمان قرار دارد ، پیش از این مناره ها برفراز دیوارها قرار داشتند و این سبک(مناره جدا از ساختمان) احتمالاً از سبک معماری هند اقتباس شده است.

دوره ترکمانان:
نمونه ابنیه مذهبی این دوره مسجد مظفریه یا کبود تبریز است که در نوع خود ممتاز بوده و هم اکنون در حال مرمت است. حیاط مرکزی کاملاً سرپوشیده و دارای گنبد است. نماهای داخلی و خارجی آن به ظریف ترین کاشی های ایران مزین شده است. قاب های مختلف و هماهنگ دارای رنگ های مختلف به همراه آبی روشن و در برخی قسمت ها با روکش طلا ست.

دوره صفویه:
بناهای این دوره باز هم دارای طرح کلی چهار ایوانی است البته به ساخت ایوان های عظیم با ابعاد بزرگ توجه بسیار شده است. در ابنیه مذهبی کاشی های لعاب دار، معرق و هفت رنگ در تزیین دیواره های خارجی و داخلی بنا ، طاق ها، مناره ها، گنبدها و محراب ها استفاده شده است. کتیبه های نسخ و ثلث سفید و درخشان، در طاقچه ها به کاتر رفته و نور ورودی از طریق پنجره های تعبیه شده در ساقه گنبد حالتی روحانی به فضا می بخشد. در بناهای ییلاقی تزئینات چوبی نقش اصلی را به عهده داشته و بر روی آن تذهیب کاری و نقاشی های لاکی استفاده شده است. از نمونه های معماری این دوره می توان به مسجد شاه اصفهان که توسط شاه عباس ساخته شده و اوج ساختمان سازی در اصفهان به شمار می آید اشاره کرد. این مسجد دارای ابتکارات و نوآوری هایی در هنر معماری است ، سردر ورودی آن در مرکز ضلع جنوب میدان(نقش جهان) قرار دارد، ولی خود مسجد با زاویه ای روبه قبله ساخته شده است ، معماران این تغییر زاویه مسجد را به قدری استادانه و با موفقیت اجرا کرده اند که در قسمت ورودی مسجد کسی به وجود چنین زاویه ای پی نمی برد و نمای عمومی آن از سمت میدان ناموزون به نظر نمی رسد.مساجد در این دوره همچنان با طرح چهار ایوانی و گنبدهای بزرگی که به اوج کمال رسیده اند، ساخته شده است .

دوره قاجار:این دوره را باید دوره افول معماری ایران به شمار آورد چرا که در مقایسه با ابنیه بسیار زیبای دوره صفوی ، بنایی که بتواند با آن برابری کند ، ساخته نشد. برجسته ترین ابنیه این دوره متعلق به فتحعلی شاه است که خود تقلیدی از ابنیه صفوی است و اکثر تزئینات مهم از هنر اروپایی اقتباس شده است . از آثار مهم بجا مانده از این دوره می توان به مسجد و مدرسه سپهسالار،مسجد نصیرالملک در شیراز ، مسجد ومدرسه آقا بزرگ در کاشان و مسجد معاون الملک در کرمانشاه اشاره کرد.