رد پای اسناد و مکاتبات تاریخی در شکل‌گیری موزه‌ها
هفدهم اردیبهشت‌ماه به‌نام روز اسناد ملی نام‌گذاری شده است، نقش اسناد و مکاتبات تاریخی در مراحل مختلف شکل‌گیری موزه‌ها نقشی کلیدی و غیرقابل انکار است.
در آغاز هرگونه مطالعه پیرامون موضوع فعالیت موزه، این موضوع اهمیت پیدا می‌کند و در جریان تدوین سناریو و گردآوری محتوای نمایشی برای موزه، اهمیت «سند تاریخی» بیشتر نمودار می‌شود. نهایت آنکه موزه‌هایی که با بهره‌گیری از مستندات و مکتوبات تاریخی موردمطالعه و برنامه‌ریزی قرارگرفته و وارد فاز اجرا می‌شوند، از قابلیت ایجاد یک آرشیو غنی پژوهشی بر پایه اسناد تاریخی برخوردار می‌شوند.
خانه موزه شیخ محمد خیابانی در تبریز که فاز نخست آن در شهریورماه سال ۹۸ مقارن با نودونهمین سالگرد شهادت این روحانی مبارز افتتاح شد. نمونه‌ای از موزه‌های شکل‌گرفته بر مبنای مطالعات مستند بر اسناد و مکاتبات تاریخی است که بر پایه همکاری با سازمان‌های فعال در زمینه میراث مکتوب و مجموعه‌داران اسناد تاریخی سامان یافته است و در اولین سال از فعالیت خویش مجموعه قابل‌توجهی از اسناد تاریخی مربوط به شیخ محمد خیابانی و نهضت آزادیستان را گردآوری و بخشی از آن را در قالب محتوای نمایشی موزه ارائه کرده و این امتیاز بی‌شک موجب فعال‌سازی و تقویت کارکردهای آموزشی و پژوهشی این خانه موزه در طول فعالیت آن خواهد شد.
شیخ محمد خیابانی در سال ۱۲۹۷ هجری قمری برابر با ۱۲۵۹ هجری شمسی در خامنه به دنیا آمد. پس از پایان تحصیلات ابتدائی در زادگاه خویش به پتروفسک از شهرهای قفقاز رفت و در تجارتخانه پدرش مشغول به‌کار شد، در بازگشت به تحصیل علوم دینی در مدرسه طالبیه تبریز پرداخت، او در کنار علوم دینی، ریاضیات و حکمت و طبیعیات و تاریخ ادبیات را نیز فراگرفت و در اندک مدتی به مدارج بالای علمی نائل شد. او در جنبش مشروطه در صف آزادی‌خواهان قرار گرفته و پس از فتح تهران و تشکیل مجلس دوم به نمایندگی مجلس انتخاب شد و در پی التیماتوم روسیه به دولت ایران، به‌عنوان یکی از مخالفان سرسخت آن به مبارزه برخاست.
او در سال ۱۲۹۵ «روزنامه تجدد» را در تبریز منتشر کرد. در روز ۱۷ فروردین‌ماه ۱۲۹۹ برضد قرارداد استعماری ۱۹۱۹ وثوق‌الدوله در تبریز قیام کرد. شیخ محمد خیابانی همواره آذربایجان را جزء لاینفک ایران و ایران را جزء لایتجزی آذربایجان می‌دانست، این موضوع اتهاماتی را که مخالفانش به دنبال تغییر نام آذربایجان به «آزادیستان» به او و قیامش وارد می‌ساختند، نفی می‌کند.
قیام شیخ محمد خیابانی شش ماه به طول انجامید و در جریان آن برای انجام اصلاحات اساسی در زمینه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تلاش شد. سرانجام با انتصاب مخبرالسلطنه به سمت والی آذربایجان، او به یاری نیروهای قزاق به سرکوب قیام پرداخت و شیخ محمد خیابانی نیز در روز ۲۲ شهریورماه سال ۱۲۹۹ شمسی برابر با ۲۹ ذی‌الحجه ۱۳۳۸ هجری قمری به شهادت رسید. پیکر شیخ محمد خیابانی که به‌طور موقت در گورستان سید حمزه تبریز دفن شده بود، توسط خانواده‌اش به تهران منتقل و در صحن حضرت عبدالعظیم حسنی (ع) به خاک سپرده شد.
مهدی بزازدستفروش
رئیس امور موزه‌های اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان شرقی
