تاریخچه 300 ساله سقاخانه حرم امام رضا(ع)
اینجا سقاخانه حرم امام رضا ست. همان جایی که خیلی‌ها نوشیدن از آن به نیت شفا را جزوی از مناسک زیارتشان می‌دانند و خیلی‌ها هم به تبرک، قدری از آب آن را به سوغات می‌برند.
حالا حدود 3 قرن می‌گذرد، از روزی که بنای اولیه این سقاخانه در میانه صحن کهنه انقلاب اسلامی آستان ملکوتی امام رئوف(ع) قد برافراشت، 300 سالی پر فراز و نشیب از ساخت این بنا می‌گذرد.
تصویر فوق که با عنوان قدیمی‌ترین عکس به جای مانده از بارگاه منور رضوی شناخته می‌شود، نمایی از سقاخانه صحن کهنه را در سال 1275 هجری قمری معادل 1233 هجری شمسی به نمایش می‌گذارد.
این نما که آنتونیو جیانوزی، از عکاسان خارجی عصر قاجار آن را به ثبت رسانده، تصویر واضحی از نهر آب جاری در صحن عتیق را به نمایش گذاشته است.
پیش از توضیح درباره این نهر باید بدانیم که سقاخانه بین سال‌های 1144 تا 1145 هجری قمری ساخته شد.
در آن سال‌ها سنگاب یک پارچه آن، از سنگ مرمر اعلا با ظرفیت سه کر آب به دستور نادر شاه افشار از هرات به مشهد آورده شد و بعدا شخصی به نام اسماعیل خان بر فراز سنگاب، پوششی هشت ضلعی و سقفی گنبدی شکل ساخت و آن را طلاکاری کرد، اما درباره نهر این عکس باید گفت: در صحن کهنه حرم مطهر رضوی تا سال‌های 1330 هجری شمسی نهری جاری بود که آب آن از شش فرسنگی مشهد مقدس، از جایی به نام چشمه کلاسب در شمال مشهد مقدس سرچشمه گرفته و پس از طی مسافتی وارد شهر می‌شد.
آب این نهر پس از عبور از بالاخیابان وارد صحن کهنه شده و از آنجا نیز از پایین‌خیابان می‌گذشت و در بیرون شهر و برای مصارف مزارع کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گرفت که تصویر این نهر در این عکس واضح است.
سقاخانه حرم امام رضا درگذشته به شکل یک گل بود که در چهار طرف آن چهار حوض قرار داشت و دو آب باریکه از آن به خارج حرم امتداد داشت. آب در آن زمان توسط قاطرها از سناباد به حرم حمل می‌شد. قاطرهایی که به وسیله دربانان آستان قدس با آینه‌بندی و روکش شال ترمه کشمیری زینت می‌شدند. آب‌هایی که با قاطرها حمل می‌شد، درون این حوض‌ها ریخته می‌شد تا به مصرف زائران برسد.
این تصویر که در سال 1300 هجری قمری در قاب دوربین منوچهرخان عکاس‌باشی ماندگار شده، همین شرایط سقاخانه را به خوبی به نمایش می‌گذارد.
در ادامه عمر پر فراز و نشیب سقاخانه نادری، شمایل سقاخانه و اطراف آن به شکلی که در تصویر مشاهده می‌کنید درآمد.
این تصویر بین سال‌های 1325 تا 1328 به ثبت رسیده و در آن 4 باغچه‌ای که در اطراف سقاخانه احداث شده و نهر انتقال آب به وضوح مشاهده می‌شود، اما چند سال بعد از ثبت این تصویر، سقاخانه به دوران جدیدی از حیات خود وارد و شرایط آن به طور کامل دگرگون شد.
در سال 1330 برای ایجاد وضوخانه‌هایی در مکان حوض‌های سابق، چهار حوض جدید نیز ساخته شد و چاهی برای این منظور در محوطه موزه احداث کردند.
به این ترتیب با لوله‌کشی از این چاه و نصب شیرها، حوض‌ها همیشه پر آب بودند و نهر معروف و ماجراهای انتقال آب به آنها به پایان رسید. البته بعد از آن نیز یک بار در سال 1345 هجری شمسی سقاخانه مرمت شد.
این تصویر که نمایی از صحن انقلاب و 4 حوضچه را نشان می‌دهد در سال 1354 توسط محمد صانع به ثبت رسیده است.
سقاخانه صحن انقلاب به همان میزان که با نام نادری شهرت دارد، به عنوان اسماعیل طلایی نیز شناخته می‌شود.
پر واضح است که علت معروف شدن سقاخانه به نام نادری، به ماجرای انتقال سنگ توسط نادرشاه افشار بازمی‌گردد. اما نام اسماعیل طلایی از کجا آمده است؟ برای فهم این موضوع باید نگاهی به تاریخ بیندازیم.
گفته می‌شود که روزی هدیه‌ای برای نادر شاه ارسال شد، اما یکی از سرداران سپاه او به نام «اسماعیل خان» به این بسته مشکوک شد و از شاه خواست که آن را باز نکند.
بر این اساس هدیه را از شاه دور می‌کنند و بسته آن را می‌گشایند، اما هدیه بلافاصله پس از باز شدن منفجر می‌شود. نادرشاه به خاطر ذکاوت اسماعیل‌خان و به شکرانه این که از این بلا جان سالم به‌در برد، دستور می‌دهد تا هم‌وزن اسماعیل خان به او طلا اهدا کنند. اسماعیل خان نیز طلاها را صرف ساختن جایگاه آن سنگاب کرده و گنبد و پایه‌های سقاخانه را طلایی کرد. بدین جهت از آن زمان سقاخانه را «سقاخانه اسماعیل طلایی» نام‌گذاری کرده‌اند.
این تصویر که از حال و هوای سقاخانه در سال 1357 روایت می‌کند، علاوه بر اینکه به خوبی 4 حوضچه اشاره شده را نشان می‌دهد، گنبد طلایی سقاخانه را نیز در دیدگان شما نمایان می‌سازد.
شمایل امروز سقاخانه اندکی با سال‌های قبل تفاوت دارد.حالا دیگر از 4 حوض اطراف خبری نیست و سقاخانه در اوج درخشندگی و صلابت در میان صحن انقلاب اسلامی کام و جان زائران را سیراب می‌کند.
سقف گنبدی شکل سقاخانه، بر روی پایه‌هایی از سنگ مرمر کنده‌کاری و کاشی قرار دارد و سطح آن از بالای کاشی پایه‌ها، با خشت‌های مطلا تزیین شده است. درون سقاخانه حرم امام رضا و زیر پوشش آن دور تا دور به اسماءالله مزین است.
منبع: پرتال آستان قدس رضوی
