خطر توفان گردوغبار برای ۵ میلیون نفر از ساکنان حوضه دریاچه

به گزارش ارک خبر،مهدی زارع در یادداشتی با عنوان «ضرورت احیای دریاچه ارومیه که خشک شد» در روزنامه اعتماد نوشت: تصاویر جدید از دریاچه ارومیه نشان می‌دهد که تا ۱۷ شهریور۱۴۰۳ بخش‌های شمالی و جنوبی دریاچه ارومیه خشک شده و با پوشش نمکی سفید رنگی در تصاویر ماهواره‌ای دیده می‌شود. برای بار اول درست یک سال قبل در شهریور ۱۴۰۲ دریاچه ارومیه تقریبا به ‌طور کامل خشک شد، به جز حوضچه‌های کوچک در ژرف‌ترین قسمت شمالی آن و نزدیک دهانه رودخانه جنوب غربی تراز دریاچه به حداقل تاریخی در رقوم کمتر از ۱۲۷۰ متر رسید که نسبت به بیشینه تراز ۱۲۷۸٫۴ متر در اردیبهشت ۱۳۷۴- بر اساس اطلاعات شرکت آب و فاضلاب آذربایجان غربی- بیش از ۸ متر کاهش یافت. این دریاچه یک بار دیگر در بهار ۱۴۰۳ به صورت فصلی و با بارندگی نسبتا خوب اواخر ۱۰۴۲ و ابتدای ۱۴۰۳ به صورت فصلی بخشی از آن در حدود یک میلیارد متر مکعب آبگیری شد ولی مجددا از ابتدای تابستان ۱۴۰۳ روند خشک شدن آن شدت گرفت و مجددا در شهریور ۱۴۰۳ به‌ طور کامل خشک شد.

خشک شدن چشمگیر دریاچه ارومیه خطر توفان گرد و غبار را برای ۵ میلیون نفر از ساکنان حوضه دریاچه تشدید کرده و باعث کاهش شدید فراوانی میگوهای آب نمک آرتمیا و فلامینگوها و فعالیت‌های کشاورزی و گردشگری شده است. خشک شدن شدید دریاچه باعث ادغام چهار جزیره جنوبی با هم و تشکیل پل‌های خشکی شده که زندگی پستانداران ساکن در جزیره‌های سابق – از جمله آهو ایرانی و گوسفند وحشی ارمنی – را تهدید می‌کند. دریاچه ارومیه بیش از ۹۰ درصد آب ورودی خود را از رودخانه‌های جنوبی دریافت می‌کند که عمدتا با سدها تنظیم می‌شوند.

دریاچه با احداث بزرگراه/ خاکریز شهید کلانتری که یک گذر ۱۲۵۰ متری دارد، به شمال و جنوب تقسیم شده است. ورود آب به دریاچه در فصل بهار باعث افزایش رسوب ورودی و انحلال نمک از بستر دریاچه می‌شود. از طرفی در فصول خشک، تبخیر زیاد و کاهش دبی باعث رسوب‌گذاری شدید نمک می‌شود. در نتیجه رژیم‌های ورودی مختلف در سال‌های خشک و مرطوب در دو دهه گذشته، دریاچه ارومیه تا ۶۰ سانتی‌متر تغییرات سطح آب بین سالانه را تجربه کرده است. این نوسانات آب و شوری به ‌شدت بر ژرفاسنجی دریاچه ارومیه و روابط هیپسومتری آن اثر می‌گذارد. نقشه هیپسومتری نقشه‌‌ای است که ارتفاعات در نقاط گوناگون یک دشت و افتادگی دریاچه ارومیه و تغییرات متناسب را نشان می‌دهد. سنجش‌های اخیر و در سال ۱۴۰۲ حجم رسوب‌گذاری تا ضخامت هفت متر در بستر جنوبی دریاچه را نشان می‌دهد.

برنامه احیای دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۲ و در دولت اول روحانی آغاز شد، که هدف آن بازگرداندن دریاچه ارومیه به سطح اکولوژیکی هدف ۱۲۷۴٫۱ متر تا سال ۱۴۰۵ و شامل چندین پروژه آبرسانی به دریاچه در افق‌های مختلف است. برای ارزیابی میزان تحقق مناطق و حجم‌های هدف برنامه‌ریزی شده طبق برنامه، معادلات هیپسومتری به‌روز شده مورد نیاز است. همچنین بسیاری از مطالعات بر لزوم ایجاد یک ژرفاسنجی کامل و قابل اعتماد برای دریاچه ارومیه و به‌روز‌رسانی مکرر آن تاکید کرده‌اند زیرا با رژیم ورودی دریاچه و ساز و کارهای‌ بارش و انحلال نمک متفاوت است. متاسفانه مساله احیای دریاچه ارومیه با برخی رویکردهای پوپولیستی و شعاری با پروژه‌هایی دنبال شده که بیشتر از جنس همان برنامه‌هایی هستند که به خشک شدن دریاچه ارومیه منجر شدند! نگارنده در شاخه زمین‌شناسی فرهنگستان علوم در برپایی نشستی برای بررسی وضعیت دریاچه ارومیه و احیای آن در سال ۱۳۹۳ همکاری کرد و کتاب مجموعه مقالات این نشست را تدوین و ویرایش کرد که از انتشارات فرهنگستان علوم در سال ۱۳۹۴ است.

به نظر می‌رسد که اولویت‌های مرتبط با دریاچه ارومیه در دهه گذشته تغییر چندانی نکرده و همچنان همان مباحث ۱۰ سال قبل در اولویت باشد. هم اکنون نیز یکی از دانشجویان دکترای نگارنده مشغول پژوهش بر روی تغییرات دینامیکی دریاچه ارومیه در دهه‌های اخیر است. آب دریاچه از سال ۱۳۷۵ حدود ۹۰ درصد از از دست رفته است. در تیر ۱۳۹۹ سطح آب ۶.۵ متر کمتر از حداکثر تاریخی ۱۲۷۸ متر بود. آذر ۱۴۰۱ تراز آب با ۱۲۷۰.۱۰ متر، کاهش ۴۶ سانتی‌متری نسبت به سال قبل داشت، اسفند ۱۴۰۲ تراز ۱۲۷۰.۲ متر با حجم بیش از ۱.۴ میلیارد متر مکعب و در اوایل اردیبهشت ۱۴۰۳ تراز به ۱۲۷۰.۵۳ متر رسید.

جمعیت متنوع پرندگان دریاچه ارومیه و تالاب‌های مرتبط با آن با غلظت کلرید سدیم بیش از ۳۲۰ گرم در لیتر سازگار نیستند و این میزان املاح برای میگوی آب شور دریاچه کشنده است. به نظر می‌رسد شرایط بهینه برای آرتمیا اورمیانا در غلظت نمک بسیار کمتر از ۲۰۰ گرم در لیتر باشد. در دریاچه ارومیه، مدیران به دنبال سطح دریاچه در رقوم ۱۲۷۴٫۱ متری از سطح دریای آزاد برای کاهش شوری زیر ۲۶۳ گرم در لیتر و بازیابی آرتمیا به تراکم کافی برای حمایت از زیست فلامینگوها هستند. مدیران برنامه احیای دریاچه ارومیه باید بر خدمات اکوسیستمی متعدد تمرکز کنند و نحوه برآورده شدن آنها را پیگیری کنند زیرا سطح دریاچه در طول زمان تغییر می‌کند. گسترش کشاورزی آبی، سدسازی و سوءمدیریت بیش از افزایش دما و کاهش بارندگی بر خشکی دریاچه اثر گذاشته است. آئروسل‌های موجود در بستر دریاچه اکنون و در خشکی دریاچه ارومیه اثر منفی بر سلامت انسان دارند. بزرگراه شهید کلانتری که بر شوری، تبخیر و اکوسیستم در بازوهای شمالی و جنوبی دریاچه اثر مخرب دارد.

تلاش‌های یک دهه اخیر بر یکپارچه‌سازی مخازن، رهاسازی آب کشاورزی و ارتقای سطح دریاچه متمرکز بوده‌اند. مدیریت با شرایط نظارت شده مانند سطح دریاچه، تبخیر دریاچه، شوری دریاچه و جمعیت پرندگان مهاجر باید سازگاری ایجاد کند. بهبود معیشت کشاورزان فقیر و تحت استرس مزمن فراتر از کشاورزی نیازمند مشارکت وسیع مردمی است. پژوهش‌های جدید برای تعیین میزان پارامترهای گوناگون و به‌روزرسانی آنها ضروری است. سطح بارش، میزان نمک، انحلال، و اثرهای آن بر ژرفا سنجی، تبخیر دریاچه، توزیع پرندگان، و تغذیه شبکه پرندگان و وابستگی آنها به سطح دریاچه، شوری و ترکیبات یونی، باید اندازه‌گیری شود. آخرین اطلاعات در مورد مسائل گوناگونی باید در بررسی‌های جدید به‌روزرسانی شود: استفاده غیرقانونی از آب، جریان‌های برگشتی کشاورزی، مدیریت مخازن، اثرهای سوءمدیریت گذشته منابع آب حوضه، اثر تغییرات اقلیمی و خشکسالی بر شبکه غذایی دریاچه، توزیع فضایی و عمودی شوری و مواد معدنی، و راهبردهای تخصیص آب کشاورزی . یک رویکرد جامع به مدیران دریاچه ارومیه این امکان را می‌دهد که تخصیص آب، توسعه کشاورزی و راهبردهای احیا را به صورت به روز با هم سازگار کنند.

وقوع دو زمین‌لرزه با بزرگای حدود ۶ در روز ۴ اسفند ۱۳۹۸ در نزدیکی سلماس و سرو در استان آذربایجان غربی در غرب دریاچه ارومیه درست پس از پر شدن کامل دریاچه ارومیه در بارش‌های فروردین ۱۳۹۸ و سپس وقوع توالی زمین‌لرزه‌های خوی در سال‌های ۱۴۰۱ تا ۱۴۰۳ در شمال دریاچه و همزمان با خشک شدن کامل آن در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ رابطه بین تحریک زمین‌لرزه‌ها در اثر پر و خالی شدن دریاچه ارومیه از آب را نشان داده است. قبلا افزایش لرزه‌خیزی منطقه در بازه‌های زمانی ۱۳۶۹-۱۳۸۳ و بعد از کاهش سطح آب دریاچه ارومیه در ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۶ کاهش لرزه خیزی و افزایش تنش گزارش شده است.