ناصر تقوایی دوست دارد نقش اول فیلم سینمایی خود را به چه کسی بدهد؟
شرق نوشت: ناصر تقوایی که قرار است سه مستند او در گروه هنر و تجربه اکران شود، با اشاره به فیلم «تمرین آخر-تعزیه حر دلاور» گفت: «در این مستند، شبیه‌خوان نقش شمر کسی بود که فکر نمی‌کنم بازیگری در سینمای ایران باشد که بتواند همانند او بازی کند. خیلی دلم می‌خواست یک فیلم سینمایی بلند بسازم و نقش اولش را به او واگذار کنم.»
سه اثر کوتاه مستند ناصر تقوایی، هشتم آبان ماه در موزه سینما رونمایی و در گروه هنر و تجربه ارکران می‌شود.
در این برنامه سه فیلم «تمرین آخر»، «تعزیه» و «کشتی یونانی» به نمایش درمی‌آیند. ناصر تقوایی در کارنامه فیلم سازی خود 12 فیلم مستند «نانخورهای بی سواد»، «آرایشگاه آفتاب»، «تاکسی متر»، «باد جن»، «نخل»، «بازار میناب»، «موسیقی جنوب»، «اربعین»، «مشهد قالی»، «فروغ فرخزاد» و «تمرین آخر- تعزیه حر دلاور» را ساخته است. نکته جالب آن است که پس از نمایش فیلم «تمرین آخر- تعزیه حر دلاور» در سال 1383، هنر تعزیه در سازمان میراث جهانی یونسکو ثبت جهانی شد.
در مستند «اربعین» که قبل از انقلاب ساخته شد، تصاویری ناب از یک مراسم اربعین در مسجد دهدشتی‌های بوشهر به تصویر کشیده شده است. فیلم با تصاویری از تدارک مراسم عزاداری امام حسین(ع) آغاز می‌شود و بعد دریا و خورشید همراه با صدای سنج و دمام، گویی آغاز واقعه‌ای را خبر می‌دهند.
«اربعین»، «باد جن» و «موسیقی جنوب» سه گانه فیلم‌های کوتاه ناصر تقوایی درباره موسیقی و آیین‌های مذهبی جنوب کشور هستند که شبکه مستند بخش‌هایی از آن را روی آنتن برده است. همایون امامی پژوهشگر سینمای مستند، درباره ابعاد شخصیتی ناصر تقوایی و در زمان اکران تمرین آخر می‌گوید: «مخاطبان تقوایی را به عنوان سینماگر فیلم‌های بلند می‌شناسند، اما درست زمانی که سنگ بنای سینمای مستند اجتماعی چیده می‌شد، ناصر تقوایی با فیلم‌های مستند خود از پایه گذاران این سینما شد و با فیلم‌های معترضانه خود و نقد اجتماعی که بر دولت آن دوران وارد کرد، صاحب سبک شد.»
ناصر تقوایی مستندهای «تمرین آخر» و «تعزیه» را با موضوع تعزیه مقابل دوربین برد. این مستندها برای ثبت هنر تعزیه در فهرست میراث جهانی در سال ۱۳۸۳ به یونسکو ارسال شدند. «تمرین آخر-تعزیه حر دلاور» مستندی است از تمرین تعزیه حر دلاور که متن آن در اوایل حکومت قاجار از سوی میرعزای کاشانی نوشته شده است. تقوایی در این مستند توانسته ترکیبی از جنبه‌های مختلف تعزیه، موسیقی، آواز، روایت و بازیگری خاص تعزیه را عرضه کند.
محمدحسین ناصربخت، پژوهشگر و استاد دانشگاه، درباره متن تعزیه در فیلم مستند «تمرین آخر» گفت: «این متن مربوط به میرعزای کاشی است که از قدیمی‌ترین نسخ موجود مربوط به قصه حر دلاور است. قصه حر به لحاظ بار دراماتیک دارای ویژگی‌های خاص و متفاوتی است.»
اما روایت ناصر تقوایی درباره مراحل شکل گیری ساخت فیلم مستند «تمرین آخر-تعزیه حر دلاور» خواندنی است، یونسکو نامه‌ای داده بود که برای ثبت جهانی تعزیه باید یک فیلم 10 دقیقه‌ای ساخته شود. هر دقیقه از این فیلم باید به بخش خاصی اختصاص داشته باشد. برای مثال نحوه پوشیدن لباس در تعزیه یا موسیقی تعزیه که باید به واسطه این فیلم 10دقیقه‌ای معرفی می‌شد. ما زمان کمی در اختیار داشتیم و در زمان ساخت این فیلم، قسمت‌های مربوط به آن فیلم 10دقیقه‌ای را ضبط کردیم.»
تقوایی درباره تفاوت میراث ملی ایرانیان با میراث جهانی گفته است: «پیش از انقلاب ما به دنبال ثبت جهانی تعزیه به عنوان یک میراث جهانی بودیم. میراث جهانی با میراث ملی تفاوت‌های زیادی دارد. میراث جهانی یعنی آثاری که همه دنیا موظف اند آن‌ها را حفظ کنند. این اقدام باعث می‌شد یونسکو کمک‌های ویژه را برای احیای این هنر در اختیار ما بگذارد؛ کمک‌هایی که مسئولان ما سال‌هاست فراموش کرده‌اند. بازسازی تکیه‌ها باید در اولویت قرار بگیرد، تکیه‌ها مکان‌های ویژه‌ای هستند که از نظر معماری منحصر به فردند. تکیه محلی است که تعزیه در آنجا روی صحنه می‌رود. همان طور که مسجد برای نمازخواندن است و حسینیه برای سینه زنی، تکیه هم برای اجرای تعزیه تعبیه شده است.»
او همچنین درباره انتخاب بازیگران شبیه خوان گفته: «بازیگرانی که در این فیلم به ایفای نقش پرداخته‌اند، از میان بهترین تعزیه خوانان در سراسر ایران انتخاب شده‌اند. ما فراخوانی دادیم که طبق آن به این گزینه‌ها رسیدیم. بازیگری که نقش شمر را ایفا می‌کند، یکی از بهترین بازیگرانی است که من در عمرم دیده‌ام. یکی از سخت‌ترین بخش‌های فیلم صحنه‌ای بود که شمر باید لباس مخصوص را می‌پوشید و رجزخوانی می‌کرد. من فکر نمی‌کنم بازیگری در سینمای ایران باشد که بتواند همانند این بازیگر این صحنه را در مدت زمان پنج دقیقه بازی کند. خیلی دلم می‌خواست یک فیلم سینمایی بلند بسازم و نقش اولش را به او واگذار کنم.»
به اعتقاد تقوایی، تعزیه نه تئاتر است، نه سینما، تعزیه هنری جاویدان متشکل از دو بخش نمایش و موسیقی است. در تعزیه رنگ‌ها حرف اصلی را می‌زنند، رنگ سبز نشان دهنده خاندان آل علی و اولیا است و رنگ قرمز نشان دهنده خاندان اشقیاست. شمر به عنوان شقی‌ترین اشقیا سر تا پا قرمز است.
تقوایی همیشه از پخش نشدن تعزیه از تلویزیون گلایه کرده و گفته است: «هم زمان با جشنواره فیلم فجر بود که این فیلم در بخش مستند جشنواره، روی پرده رفت. سه نفر از تهیه کنندگان تلویزیونی به سراغ من آمدند که ما می‌خواهیم این فیلم را از شما برای پخش از تلویزیون بخریم و من هم برای بازگشت سرمایه تهیه کننده اعلام آمادگی کردم، بعد از چند روز از آن سه تهیه کننده یک نفر به سراغ من آمد و گفت پخش تعزیه با سیاست‌های مدیران تلویزیونی همخوانی ندارد. در مذهبی‌ترین دوران تاریخ این مملکت جلوی پخش تعزیه را از تلویزیون گرفتند و از آن تاریخ به بعد، تا به امروز یک تعزیه از رسانه ملی پخش نشد.»
اما «کشتی یونانی» که قرار است در کنار دو مستند تقوایی درباره تعزیه رونمایی شود اپیزود اول از فیلم قصه‌های کیش است که سال ۱۳۷۷ با هدف انجام کاری مشترک بین چند کارگردان مطرح سینمای ایران مقابل دوربین رفت. عاطفه رضوی، فریدون حفار و زنده یاد حسین پناهی بازیگران «کشتی یونانی» هستند. در این مستند روایت شنبه، صیادی را شاهدیم که به اتفاق همسرش در سواحل کیش زندگی می‌کند، همراه دوست خود جمعه، کارتن‌هایی را که از یک کشتی یونانی به دریا ریخته می‌شود جمع آوری و آن را آویزان می‌کند تا خشک شوند… . تقوایی با فیلم «کشتی یونانی» در سال ۱۹۹۹ نامزد دریافت نخل طلایی جشنواره فیلم کن شد.
