نرخ بازگشت مهاجران ایرانی بسیار کمتر از متوسط جهانی است
امیر کرمانی، دانشیار مدرسه تجارت هاس دانشگاه برکلی و پژوهشگر حوزه اقتصادی گفت: «نرخ بازگشت نیروی انسانی ایران به شدت کمتر از متوسط جهانی است. تا قبل از دولت محمود احمدی‌نژاد روند کم‌نوسانی از نرخ بازگشت مهاجران داشتیم، اما بعد از آن روند نزولی شد. نرخ بازگشت مهاجران پس از برجام افزایش نسبی پیدا کرد. در سال ۲۰۲۱ اما احتمال بازگشت مهاجرات ایرانی کمتر از یک درصد شد.»
به گزارش ارک خبر، سالانه هزاران نفر از ایران مهاجرت می‌کنند و تعداد کمی از آنها به کشور بازمی‌گردند؛ از نیروی کار ساده گرفته تا نیروی کار ماهر. خروج مهاجران در ابعاد گسترده هم یعنی آسیب به اقتصاد کشور. در همین حال، بررسی پژوهشگران نشان می‌دهد که نرخ بازگشت مهاجران ایرانی هم بسیار کمتر از متوسط جهانی است.
بنا بر داده‌های سالنامه مهاجرت سال ۱۴۰۱ که از سوی رصدخانه مهاجرت ایران منتشر شد، در سال ۲۰۲۰، رتبه مهاجرفرستی ایرانیان در میان کشورهای دنیا ۵۴ و رتبه مهاجرپذیری هم ۲۳ بود. پیش از این هم بهرام صلواتی، مدیر رصدخانه مهاجرت و تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت درباره وضعیت مهاجرت از ایران گفت که سالانه ۶۵ هزار نفر از کشور مهاجرت می‌کنند.
روز گذشته نشست «برگشت مهاجران و گردش سرمایه انسانی» با حضور امیر کرمانی، دانشیار مدرسه تجارت هاس دانشگاه برکلی و پژوهشگر حوزه اقتصاد و بهرام صلواتی، تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت از سوی آکادمی دانایان برگزار شد. کرمانی و صلواتی در این نشست با بررسی وضعیت مهاجرتی در دنیا با تکیه بر وضعیت ایران، نقش نیروی انسانی در توسعه کشورها را بررسی کردند.
در ابتدای این نشست، امیر کرمانی، دانشیار مدرسه تجارت هاس دانشگاه برکلی گفت: «نقش نیروی انسانی در توسعه کشورهای مختلف، متفاوت است. حدود پنج درصد از نیروی کار ماهر، در طول عمر خود یکبار تجربه مهاجرت دارند. اما اینکه مهاجرت آنها به سود یا ضرر کشورهاست، تابع عوامل مختلفی است. آنچه که شاید کمتر به آن توجه شده، این است که چه تعداد از این افراد به کشور مبدا برمی‌گردند.»
نرخ بازگشت مهاجران کمتر از متوسط جهانی
کرمانی گفت: «اگر متوسط جهانی را در نظر بگیریم، حدود یک سوم نیروی کار ماهر پس از آنکه کشور خود را ترک کردند، به کشور خود برمی‌گردند.»
او توضیح داد: «نرخ بازگشت نیروی انسانی ایران به شدت کمتر از متوسط جهانی است. در سال ۲۰۰۰ نرخ بازگشت سالیانه ایرانیان در امریکا حدود ۲ درصد بود که این عدد به زیر یک درصد در سال ۲۰۲۱ رسید.»
کرمانی ادامه داد: «نرخ بازگشت دانشجویان ایرانی که در سال‌های ۲۰۰۰_۲۰۰۴ به امریکا مهاجرت کرده بودند، پنج سال پس از مهاجرت حدود ۱۰ درصد بود که این عدد برای نسل‌های بعدی فارغ‌التحصیلان به حدود پنج درصد کاهش یافته است.»
افزایش نرخ بازگشت مهاجران ایرانی با برجام
امیر کرمانی، دانشیار مدرسه تجارت هاس دانشگاه برکلی در ادامه نشست گفت: «تا قبل از دولت محمود احمدی‌نژاد روند کم‌نوسانی از نرخ بازگشت نیروی انسانی داشتیم، اما بعد از آن روند نزولی شد. نکته مهم این است که نرخ بازگشت مهاجران پس از برجام افزایش نسبی پیدا کرد که بخش عمده این افزایش از ایرانیان متخصص در کشورهای همسایه بود.»
او ادامه داد: «ایران کشوری است که کمترین تاثیر را از خروج مهاجران متخصص می‌بیند. پس از آن هند کمترین تاثیر را می‌بیند. دلیل این است که نیروی انسانی متخصص در این کشورها، بومی هستند. قطر، لوکزامبورگ، امارات، کویت و عمان بیشترین تاثیر را از خروج مهاجران ماهر می‌بینند.»
ترومای فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه
در ادامه نشست «برگشت مهاجران و گردش سرمایه انسانی» هم بهرام صلواتی، تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت به بررسی سیاست‌های مختلف در برابر مهاجران (در کشورهای مختلف) پرداخت.
او گفت: «جمع‌آوری اطلاعات، ترجمه، تفسیر و تحلیل و رسیدن به تجویزهای سیاستی بسیار سخت است. ما اگر نتوانیم در سطح فردی یا ملی شرایطی ایجاد کنیم که افراد بتوانند از توانمندی خود استفاده کنند، ناچار خواهند شد که به کشورهای دیگر بروند{ یا جذب خواهند شد}.»
صلواتی ادامه داد: «اگر ظرفیت به کارگیری از نیروی انسانی یا استعدادها را نداشته باشیم، دچار اتلاف خواهیم شد. به نظر می‌رسد بحث فرار مغزها در کشورهای در حال توسعه به تروما تبدیل شده است و در تلاش هستند با برنامه‌هایی این تروما را تخفیف دهند.»
کانال‌های مهم خروج از کشور
این تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت گفت: «عوامل کلان و خرد در تعامل هستند تا یک فرد برای مهاجرت تصمیم بگیرد. کانال‌های تحصیلی، کاری، پناهندگی-پناهجویی، از جمله کانال‌های مهم خروج مهاجران هستند.»
او ادامه داد: «یکی از موضوعات مطرح در حوزه مهاجرت، سیاستگذاری‌های کشورهای در حال توسعه برای بهره‌گیری از مهاجران خروجی و مهاجران ورودی است. در این بحث بر کشورهای در حال توسعه مهاجرفرست تمرکز می‌کنم.»
قطر و عربستان به دنبال جذب استعدادها
برخی از کشورها برای جذب مهاجران و استفاده از مهارت‌های آنها، امتیازات ویژه‌ای اختصاص می‌دهند. به عبارتی سیاست آنها جذب استعدادها در حوزه‌های مختلف از کشورهای مختلف است؛ از متخصصان هوش مصنوعی گرفته تا کادر درمان و مشاغل دیگر.
صلواتی توضیح داد: «به طور خلاصه به سه سطح سیاست اشاره می‌کنم؛ سیاست کنشی، فعال و واکنشی. گروه هدف در سیاست‌های واکنشی، مهاجرانی است که قبلا بازگشته‌اند. گروه هدف در سیاست‌های کنش‌گرایانه، بازگشتی‌های بالقوه است. سیاست‌های واکنشی در کشور مبدا پیاده می‌شود، اما سیاست‌های کنش‌گرایانه به کشور محل اقامت و کشور مبدا معطوف است.»
او گفت: «کشورهای حوزه خلیج فارس به ویژه قطر، اردن و عربستان به سمتی پیش می‌روند که بتوانند از مهاجران بازگشتی و جذب استعدادها استفاده کنند.»
صلواتی توضیح داد: «نکته بعدی این است که ما بتوانیم با توجه به عوامل کلان به اهداف خاصی دستیابی داشته باشیم. برای مثال هندی‌ها، توانسته‌اند در حوزه آی تی در بازار امریکای شمالی و حتی اروپای غربی خوب کار کنند و توانمندی‌هایی را در کشور هند ایجاد کنند. رفت و برگشت این افراد متناسب با هدف و برنامه خاصی صورت گرفته است.»
او ادامه داد: «یکی از بخش‌هایی که بازگشت متخصصان آن می‌توانست برای ما عایدی داشته باشد، پرورش افرادی در حوزه علوم اجتماعی است که به خارج از کشور بروند و برگردند. بنابراین باید بدانیم که بهره بردن از مهاجران تحت تاثیر سیاست‌های توسعه اقتصادی و سیاست‌های کلان مهاجرتی است.»
رویکردهای مختلف به مهاجرت
بهرام صلواتی، تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت در ادامه نشست توضیح داد: «رویکردهای سیاستی به مهاجرت افراد ماهر/ متخصص مختلف است. رویکرد محدودکردن اینگونه است که تمام مرزها را میبندند و جریان ورودی و خروجی را به شدت کنترل می‌کنند. این نوع رویکرد به دیوار بسته معروف است.»
او ادامه داد: «در رویکرد بازگشت، هدفشان بازگشت مهاجران ماهر به کشورهای مبدا است. هدف رویکرد استخدامی این است که نه‌تنها مهاجران برگردند، بلکه آنها را از سایر کشورها جذب کنند. به عبارتی به برگرداندن مهاجران، استخدام و به‌کارگیری استعدادها و نخبگان خارجی توجه دارد.»
رویکرد ایران، بالا بردن عوارض و تعرفه‌هاست
بهرام صلواتی در ادامه بررسی رویکردهای مختلف نسبت به مهاجرت افراد ماهر گفت: «رویکرد جبرانی (reparation) جبران سرمایه انسانی است. یعنی همین کارهایی که در کشور انجام می‌شود. تعرفه‌ها را بالا می‌برند، حتی عوارض فرودگاهی را. هزینه آزادسازی مدرک تحصیلی را بالا می‌برند.»
او ادامه داد: «رویکرد باز بهره‌مندی از مهاجران اینگونه است که چون ظرفیت استفاده از مهاجران را ندارند در همان کشورهای مقصد بمانند. اما به وسیله شبکه‌های انسانی و مالی از منابع آنها بهره‌مند شوند.»
این تحلیلگر ارشد حوزه مهاجرت گفت: «رویکرد دیگر هم نگهداری است. رویکرد نگهداری شامل سیاست‌های غیرمهاجرتی می‌شود و از طریق سرمایه‌گذاری در بخش آموزش یا شرایط کاری و فرصت‌های اقتصادی مانع رفتن نخبگان می‌شوند. به عبارتی به‌کارگیری ظرفیت‌ها برای نگهداشت افراد است.»
