شکوه آیین های محرم در گیلان؛ علم بندی ماسوله تا تعزیه عاشورا در ضیابر

آیین محرم گیلان در گذر زمان جان گرفته است و دل به صفای گذشته می سپارد؛ برخی ساده و بی ریا ، برخی پر شکوه و جلال و البته گاه این آیین ها در خروش بدعت می خراشند و در میان مرثیه ها، آن می شنوی که روح می آزارد.
غالب آیین های محرم گیلان رنگ کهن دارند؛ از طشت گذاری غرب گیلان تا علم بندی ماسوله در غروب ششم محرم، از تعزیه عاشورای ضیابر تا چهل منبر لاهیجان، از علم واچینی شاه شهیدان تا کرنانوازی رودسر و … همه و همه بر سترگی قیام امام حسین (ع) پایدارند و بر این اتفاق هم عقیده اند که این حادثه چنان عظیم است که قرن هاست مردمان این سرزمین این واقعه را می سرایند و گوشه گوشه این دیار، هر قوم به رنگی و آیینی این ایام را پاس می دارند.

** مراسم سنتی علم بندی ماسوله
تاریخ و سابقه این مراسم به قرون پیشین و به قولی دوره صفویه برمی گردد و در دوره قاجاریه به شکل مدون و منظم خود در آمده است.
بنا بر سنت قدیمی، در ابتدای رسم تاریخی علم بندی ماسوله که همه ساله در غروب ششم ماه محرم الحرام برگزار می شود، عزاداران در روی بام ها و حیاط مساجد محله ها سنج ها برهم می کوبند و در شیپور ها می دمند تا اهالی محله ها و عزاداران چهار دسته شهر را دور هم جمع کنند.
با طنین این نواها در کوه ها و کوچه پس کوچه های ماسوله، علاوه بر دسته های چهار محل این شهر، سایر ساکنان شهر و عزاداران از آغاز مراسم خبردار می شوند.
تجمع مردم لحظه به لحظه طی این مراسم زیاد و زیادتر می شود و دسته های عزاداری یکی پس از دیگری در کوچه های شهر سینه زنی می کنند و همه با هم، نوحه ای اهل علم میر علمدار نیامد… را سر می دهند و به نوبت و پس از یکدیگر وارد صحن امامزاده عون بن علی جمع می شوند و علم های مساجدشان را که با پارچه هایی به رنگ سبز و مشکی آراسته شده، از قدیمی ترین علمدار و بزرگ شهر تحویل می گیرند.
دسته ها به نوبت و اولویت مسجدها که مسجدبر اولین آنهاست، در صحن امامزاده جمع می شوند تا علم از بالکن امامزاده به آنان داده شود؛ برای نظم به مراسم و رعایت اولویت در سپردن علم به هر هیات، هیاتی به نام هیات محترم وجود دارد که نزدیک مکان اعطای علم حضور دارند.
ترتیب سپردن علم ها به دسته ها امری پر اهمیت است و طبق مقررات دقیقی اجرا می شود و در پایان ماه محرم، علم های چهار محله اصلی و بزرگ ماسوله به امامزاده برگردانده می شود.
رسم آیینی علم بندی ماسوله نیز مانند خود این شهرک تاریخی، کم نظیر و حتی بی نظیر است و یکی از وجه تمایز و بی نظیری، شکل عمودی میل علم است.
برخی بر این باورند که اصل علم در آغاز اسلام به این شکل بوده است و عده دیگری می گویند به خاطر شکل معماری و طبقاتی بودن بام های خانه ها، علم به این شکل طراحی شده است؛ علم های افقی که در شهرهای دیگر ایران رواج دارد، در این شهر با وجود پلکان ها و بام های شهر و کوهستانی بودن منطقه قابل حمل نیستند.

** تعزیه عاشورای ضیابر
مراسم تعزیه عاشورای ضیابر به عنوان یک آیین معنوی به شماره 461 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. تعزیه عاشورای ضیابر در خانه تاریخی متعلق به خاندان رضوی ضیابری در ضیابر صومعه سرا برگزار می شود که مردم بیشتر به نام حسینیه آیت الله حاج سید محمود ضیابری می شناسند .
قدمت این بنا به بیش از 250 سال برمی گردد و ساخت آن هشت سال به طول انجامیده و چوب های این خانه، چوب آزاد بدون میخ است که بیشتر از روسیه خریداری شده و توسط قایق به بندر پیربازار و از آنجا از طریق رودخانه ای به نام مرغک که از داخل شهر عبور می کند، به ضیابر منتقل شده است.
مراسم روز عاشورا در ضیابر که ثبت ملی نیز شده، در این خانه به اتمام می رسد و البته سه شب بعد در حیاط خانه مراسم تعزیه برگزار می شود.

** گل مالی دیوار مساجد
در روستاهای حوزه شرقی گیلان، از نشانه های آغاز ماه محرم، گل مالی دیوار مسجد است که چند روز قبل از محرم توسط زنان روستایی انجام می گیرد.
نمونه برجسته این رسم تا 15 سال پیش در جواهرده برگزار می شد و گل آن را چوپانان با شیر گاوها و گوسفندان خود می سرشتند. روضه خوانی، دسته گردانی و تعزیه خوانی سه گونه عمده مراسم عزاداری ماه محرم است.
آیین ها نمادی از اعتقادات ریشه داری است که یادگارهای پیشین است و علاوه بر اینکه بیانگر قدمت و پیشینه تاریخی جامعه است، گویای هویت فرهنگی نیز هست.
باز هم روز واقعه ای دیگر، محرم و عاشورایی دگر، گستردگی قیام امام حسین (ع) چنان عظیم است که قرن هاست مردمان این سرزمین، این واقعه را می سرایند و گوشه گوشه این دیار، هر قوم به رنگی و آیینی این ایام را پاس می دارند.