حکایت باغ شهری که با خاک یکسان شد/طبس، زلزله و دیگر هیچ

ارک خبربه نقل از مهر: سی‌ونه سال گذشت، دقیقا در چنین روزی بود که خشم طبیعت مانند پُتکی بر سَر طبس فرود آمد و در چشم برهم زدنی شهر با خاک یکسان شد.

سال ۵۷ بود، آری آن سال بسیاری از مردمان این دیار جان به جان‌آفرین تسلیم کردند تا ایران در شوکی عظیم فر رود، به گفته متولیان در آن سال شهر طبس ۲۰ هزار نفر جمعیت داشت، زلزله جان ۱۸ هزار نفر را گرفت تا این واقعه در تاریخ ثبت شود.

در این حادثه دل‌خراش روستاهای «دیهشک»، «نصرآباد»، «کریت» و «فهالنج» بیشترین خسارت را دیدند. باغ گلشن شهر طبس پس از زلزله سرپناه بازماندگان شد.

طبس پیش از زلزله؛ شهری پر از جاذبه‌های دل‌فریب

هاشم مریدا کارشناس میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی در خصوص گذشته شهر طبس و آثار تاریخی منحصربه‌فردش به خبرنگار مهر گفت: باغ شهر طبس از گوشه‌کنار دنیا بازدیدکننده داشت. آثار تاریخی این شهر هر گردشگری را به اینجا می‌کشاند.

مدرسه «دومنار» طبس که به منارجنبان کنونی اصفهان شباهت داشت، تالار آینه، اتاق ستاره، مدرسه وکیلی یا حسینیه وکیلی که در حال حاضر به حسینیه خان معروف است، منزل خان شیبانی با آن معماری زیبا، سرداب امیر، مسجد جامع ازجمله آثار زیبا و منحصربه‌فردی است که از سوی این کارشناس نام‌برده می‌شود.

وی به آب‌انبارها، هشتی‌ها، سباط ها و کوچه‌باغ‌های قدیمی اشاره کرد و گفت: درختان قدیمی که مردم بنا به اعتقادشان از قطع آنان جلوگیری می‌کردند با معماری منازل ترکیبی دل‌فریب از شهر به گردشگران ارائه می‌کرد.

کارشناس میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی با تأکید بر اینکه بسیاری از آثار منحصربه‌فرد طبس در زلزله خراب شد، گفت: پس از زلزله بخش کوچکی از این آثار موردبازسازی قرار گرفت.

وی با اشاره به اینکه از میان آثار شهر فقط باغ گلشن مثل سابق بازسازی شد، گفت: این اقدام ارزشمند جای تقدیر دارد.

مریدا بابیان اینکه هنوز هم دیر نشده و می‌توان دیگر آثار شهر را بازسازی کرد، به کتاب «طبس شهری که بود» نوشته جعفر دانش‌دوست اشاره کرد و گفت: جلد اول این کتاب به باغ‌های تاریخی طبس و جلد دوم به بناهای تاریخی این شهر اختصاص دارد.

کارشناس میراث فرهنگی استان خراسان جنوبی گفت: کتاب «شهر و شهرسازی طبس» سال‌ها است که توسط معلم ۸۲ ساله طبسی آماده و چشم‌انتظار همت مسئولان برای چاپ است.

اراده‌ای برای بازسازی طبس با معماری سنتی آن نیست، این را سید حمید حقی، کارشناس و عکاس طبسی به خبرنگار مهر گفت.

حقی با اشاره به اینکه زلزله طبس در سال‌های نخستین انقلاب رخ داد، گفت: همان‌طور که انقلاب هویت اجتماعی ایران را تغییر داد زلزله نیز ساختار شهری طبس را دچار تغییر کرد.

به گفته این عکاس طبسی زلزله طبس باعث ایجاد همسویی بین نیروی‌های انقلابی شد.

وی به مهاجرت‌های پس از زلزله اشاره کرد و گفت: پس از وقوع آن زلزله دل‌خراش برخی نیز از اطراف وارد شهر شدند و همین تغییرات سرآغاز تحولاتی در شهر شد.

این عکاس طبسی بابیان اینکه مردمان طبسی تا پیش از زلزله در خانه‌هایی با بافت معماری ایرانی -اسلامی زندگی می‌کردند، گفت: با وقوع زلزله این خانه‌ها نمای مکعب مستطیلی به خود گرفت و مردم تا سال‌های متمادی پس از زلزله بیش از آن‌که به فکر ظاهر و تجدید معماری پیشین خود باشند، به فکر مقام سازی بناهای خود بودند.

وی با اشاره به اینکه پس‌ازاین اتفاق تا سال‌ها بیماری‌های قلبی و سکته شایع بود، گفت: در حال حاضر جوامع بشری به این نتیجه رسیده‌اند که برای چنین بلایای طبیعی باید چاره‌ای اندیشید و اقدامات کارشناسی انجام داد.

حقی ابراز امیدواری کرد باگذشت سال‌ها و روی کار آمدن نسل جدید شهر در حال بازیابی هویت است و این مسئله نویدبخش روزهای خوشی برای مردمان این دیار دارد.

روایتی از روزهای سخت بی‌خانمانی

اما شنیدن نظرات حجت‌الاسلام زنجانی امام‌جمعه موقت طبس هم خالی از لطف نیست، وی از آن روزها خاطراتی دارد که شنیدنی است؛ در آن روزها و به دلیل فعالیت علیه شاه از سوی ساواک تحت تعقیب بودم به همین منظور و به سفرش مادرم طبس را به مقصد مشهد ترک کردم.

وی گفت: شب پس از عزیمتم به مشهد زلزله طبس رخ داد این واقعه را از مادرم هنگامی‌که سخت گریه می‌کرد، شنیدم.

وی از زلزله ۷.۷ ریشتری طبس به‌عنوان زلزله بی‌سابقه تا آن زمان یادکرد و گفت: زلزله شهر طبس با خانه‌های کاه‌گلی و خشتی را دگرگون کرد پِی خانه‌ها به دلیل قرارگیری در کویر بزرگ طراحی‌شده بود این هم به دلیل نفوذناپذیری در فصل سرما و گرما بود.

حجت‌الاسلام زنجانی بابیان اینکه نزدیک به ۹۰ درصد شهر در این زلزله ویران شد، گفت: در آن سال اگر پایین‌شهر می‌ایستادید بالای شهر را می‌توانستید ببینید حجم ویرانی به‌قدری زیاد بود که گوشه شهر قابل روئیت بود.

آن زمان در طبس خانواده‌ای نبود که داغدار نباشد، برخی خانواده‌ها یک نفر یا بیشتر را ازدست‌داده بودند، حتی خانه‌هایی را می‌توانستید ببینید که همه اعضای خانواده ازدست‌رفته بودند، ناامیدی و یاس عجیبی تمام شهر را فراگرفته بود، این توضیحات امام‌جمعه موقت طبس است وقتی‌که داشت عمق فاجعه را توصیف می‌کرد.

به گفته حجت‌الاسلام زنجانی در زمان وقوع زلزله آب و غذا پیدا نمی‌شد، هوای گرم مجروحان را آزار می‌داد و بوی تعفن شهر را برداشته بود، خانه و سرپناهی وجود نداشت، حجم فاجعه به‌قدری زیاد بود که کسی وقت نمی‌کرد خانواده‌های داغدار را دلداری دهد.

وی گفت: بسیاری از بازماندگان این حادثه شب‌هایی را به یاد می‌آورند که مادران داغدار در نبود فرزندانشان تا صبح گریه‌زاری می‌کردند.

امام‌جمعه موقت طبس در بخش دیگری به کمک مردمان شهرهای هم‌جوار اشاره کرد و گفت: اهالی بشرویه و فردوس به کمک مردم طبس شتافتند.

وی با اشاره به اینکه حادثه هفدهم شهریور یک هفته پیش از زلزله طبس رخ داد، اضافه کرد: در این حادثه سه الی چهار هزار نفر شهید شدند، ولی این موضوع باعث نشد که مرد طبس را فراموش کنند و سخاوتمندانه به‌سوی این شهر زلزله‌زده شتافتند.

حجت‌الاسلام زنجانی به ورود روحانیت به طبس اشاره کرد و گفت: پس از حادثه دل‌خراش زلزله ورود روحانیت به شهر طبس باعث امیدواری مردم شد، گروه‌های امدادی از قم، مشهد و دیگر شهرهای کشور برای کمک‌رسانی به مردم در شهر حضور یافتند.

امام‌جمعه موقت طبس تأکید کرد:  آیت‌الله صدوقی از شهر یزد، روحانیت مبارز شامل بزرگانی چون مقام معظم رهبری، آیت‌الله واعظ طبسی، شهید هاشمی نژاد و شهید صدوقی به طبس آمدند و در شمال شهر آنجایی که باغ گلشن بود گروهی تحت عنوان امام را تشکیل دادند. در آن‌ها سال‌ها بردن نام امام خمینی (ره) جرم محسوب می‌شد به همین دلیل نام گروه را امام گذاشتند.

وی تأکید کرد: در گروه امام مبارزانی از شهرهای مختلف حضور داشتند، تبادل فکر و اندیشه در این گروه باعث شد که مبارزات در سطح کشور به‌خوبی رهبری شود.

حجت‌الاسلام زنجانی به یکی از ابتکارات روحانیون در شهر طبس اشاره کرد و گفت: آن‌ها با تشکیل بازار امام در مجاورت باغ گلشن باعث شدند که کسب‌وکار میان مردم رونق بگیرد.

طبس در زلزله سال ۵۷ جمعیت بسیاری را از دست داد اما امروز شهری شاداب و سرزنده است که به میقات الرضا(ع) شهرت دارد.

جمعیت شهرستان طبس در حال حاضر چیزی حدود ۷۰ هزار نفر است و در تلاش است تا شهری در خور شان به نسل آینده خود تحویل دهد.